Annotatsiya ushbu ma’ruza matnda, mavzular haqida tushuncha, ularning tasnifi, dori preparatlarining yangi avlodlari, tibbiyot amaliyotida eng ko’p qo’llaniladigan xillari haqida axborot berilgan

Buyrak usti bezi po`stlog`ining gormonal moddalari 
Dezoksikortikosteron
atsetat,
kortizon
atsetat,
prednizolon,
prednizolon
gemisuksinat, deksametazon, triamsinoloi, flumetazon pnvalat.
Buyrak usti bezi po`stlogida hayotiy zarur bo`lgan 40 ga yaqin steroid gormonlar
hosil bo`ladi. Ular 3 guruhga bo`linadi: mineralokortikoidlar, glyukokortikoidlar va jinsiy
gormonlar. Agar hayvonlar buyrak usti bezi olib tashlansa, ular bir necha kundan keyin
halok bo`ladi. Buyrak usti bezi o`tkir yetishmovchiligida kon quyuladi, qon bosimi
pasayadi, disiyeptik holat paydo bo`ladi, asosiy moddalar almashinuvi susayadi,
organizmdan natriy ionlari chiqib ketadi, kaliy ionlari to`planadi—Addison kasalligi,
addisonizm holatlari ro`y beradi.
Glyukokortikoid
va
mineralokortikondyaar
kortikosteroidlar
deb
ataladi.
Kortikosterondlar organizmda xolesterindan yoki bevosita atsetilkoenzimdan hosil
bo`ladi, bu jarayon gipofizning AQTG gormoni bilan bog`liqdir, Kortikosteroidlar sintez
yo`li bilan olingan. Kortikosteroidlar jigarda glyukuron va sulfat kislotalar bilan
kon`yugatsiyaga uchraydi, organizmdan siydin bilan chiqib ketadi.
Mineralokortikoidlar. Dezoksikortikosteron atsetat. Mineralokortikoidlarning asosiy
tabiiy gormonlari aldosteron va P dezoksikortikosterondir. Ular asosan suvmineral
almashinuviga, natriy va kaliy ionlarining hujayra membranalaridan o`tish jarayeniga
ta`sir ko`rsatadi. Hujayralarda natriy ionlari ortadi, organizmda natriy ushlanib qoladi,
kaliy ionlari siydik bilan chikib ketadi. Organizmda natriy bilan suyuqlik ham ushlanib
qoladi.
Mineralokortikoidlar yetishmovchiligida organizm natriy vasuyuklik yo`kotadi,
kaliy miqdori oshib ketadi, addisonizm holatlari ro`y beradi. Mineralokortikoidlarning
uglevodlar almashinuviga ta`siri kamroq bo`ladi.
Dezoksikortikosteryn atsetat mineralokortikoidlar yetishmovchiligida — Addison
kasalligida, addisonizm, miasteniya, adinamiya holatlarida qo`llanadi. Enteral va
parenteral yo`llar orqali yuboriladi. Dezoksikortikosteronning nojo`ya ta`sirlari: natriy va
suyuqlikning to`planishi, shish paydo bo`lishi, qon bosimining ko`tarilishidir,
Glyukokortikoidlar. Gidrokortizon, kortizon atsetat, prednizolon, deksametazon,
triamiinalon, flumetazon, gidrokortizon (k\z malhami), sinalar, flutsinar malhamlar
glyukokortikoidlar qatoriga kiradi.
Tabiiy holatda glyukokortikoidlar gnpofiz old qismi gormoni AQTG ta`sirida hosil
bo`ladi va ajraladi. Organizm aloxida holatlarga tushib kolganda (ko`rquv, kuchli ogriq,
sovqotish, issiqlab ketish holatlari), travmalar,' infeksiya, gipoksIya, intoksikatsiyalarda
AQTG — glyukokortikoidlar ajralishi ko`payadi, glyukokortikoidlar organizmning shu
holatlarga nisbatan chidamliligini oshiradi.
Glyukokortikoidlar asosan uglevodlar almashinuviga ta`sir ko`rsatadi: qonda
glyukoza, aminokislotalar, jigarda, mushaklarda glikogen miqdori oshib boradi.
Glyukokortikoidlar oqsil hosil bo`lishini kamaytiradi, parchalanishini oshiradi.
Oziqovqatdagi azot o`zlashtirilishi kamayadi, siydik bilan kreatinin, mochevina,
aminokislotalar ko`p ajraladi. Ba`zi to`qimalarda glyukokortikoidlar lipolizni, ba`zilarida

---

lipogenezni orttiradi, gozda va tananing yuqori qismida yog` to`planishiga olib keladi.

Yangi to`qimalar (regeneratsiya), immun tanachalar hosil bo`lishi kamayib boradi.
Glyukokortikoidlarning mineralokortikoidlarga nisbatan ozroq bo`lsada minerallar
almashinuviga ta`siri bor. Organizmdan natriy ionlarining ajralishi kamayadi, kaliy
ionlarining ajralishi esa ortadi.
Glyukokortikoidlar yalliglanishga karshi ta`sir etadi, bular yalliglanishning hamma
bosqichlari (alteratsiya, ekssudatsiya, proliferatsiya)ni bartaraf etadi. Kapillyarlar
devorini, huj^ayralarni, gematoensefalik to`siq o`tkazuvchanligini kamaytiradi.
Utkazuvchanlikning kamayishiga gialuronidaza fermenti faolligiyaing pasayishi va
gistaminga qarshi ta`siri sabab bo`ladi. Glyukokortikoidlar hujayra membranalarini,
lizosomalarni mustahkamlaydi, ulardan to`qimalarni jarohatlovchi fermentlar ajralishini
kamaytiradi. Glyukokortikoidlar leykotsitlar, makrofaglarning tomirlardan ajralib
chiqishini ham kamaytiradi.
Glyukokortikoidlar tufayli prostaglandinlar kamayishi yalliglanishga qarshi ta`sir
ko`rsatadi. Ma`lumotlarga ko`ra, glyukokortikoidlar fosfolipaza A fermenti ingibitori
lipomodullinni orttiradi, shu tufayli fosfolipaza A fermenti faolligi susayadi, araxidon
kislotadan prostaglandinlar hosil bo`lishi kamayadi.
Shu bilan birga glyukokortikoidlar leykotsitlarning yallig`lanish o`chog`iga tomon
yo`nalishini boshqaruvchi oksikislotalar va leykotriyenlarni ham kamaytirzdi.
Hujayralararo modda — gialuron kislotani ko`paytiradi, gialuron kislota tomyrlar
devorini mustahkamlaydi.
Glyukokortikoidlar yalliglanishga qarshi mahalliy ko`llanilganda ham yaxshi ta`sir
etadi.
Glyukokortikoidlarning allergiyaga, sensibilizatsiyaga, shokka qarshi ta`siri bor.
Glgokokortikoidlar qon tomirlar tonusiga, kapillyarlar o`tkazuvchanligiga ta`siri tufayli
shokka qarshi ham ta`sir etadi. Bulardan tashkari, glyukokortikoidlar adrenalin,
noradrenalikning (yuqori miqdorlarda) kon tomirlarga, yurakka bo`ladigan jarohatlovchi
ta`skrining oldini oladi. Glyukokortikoidlar homila va yangi tugilgan chaqaloqlar
o`pkasida surfaktant hosil bo`lishini orttiradi.
Glyukokortikoidlar immunitetni kamaytiradi, ular suyak ko`migi hujayralarini T va
V limfotsitlarning o`zaro ta`sirini susaytiradi. Glyukokortikoidlar eozinofillarni,
limfotsitlarni, neytrofillarni ham kamaytiradi.
Glyukokortikoidlar miqdori oshsa (organizmdagi endogen glyukokortikoidlar
mikdori yoki modda sifatida yuborilsa) gipofizdan AKTG ning ajralishi kamayadi. Agar
shu holat uzoq vaqt davom etsa (ayniqsa glkjokortikoidlar uzok vaqt mobaynida
qo`llanganda) buyrak usti bezlari faoliyati susayib ketadi.
Yuqorida aytib o`tilganlardantso`rinib turibdiki, glyukokortikoidlarning shifobaxsh
ta`siri ko`p, shu tufayli tibbiyotda keng mikyosda qo`llanadi.
Glyukokortikoidlar o`rinbosar davolashda, ular organizmda yetishmaganda, Addison
kasalligida, addisonizm holatlarida mineralokortikoidlar bilan birga qo`llanadi.
Glyukokortikoidlar 140 dan ortiq kasallikda qo`llanadi. Bular yallig`lanishga aloqador
yuqumliallergik kasalliklarda — revmatizm, qizil volchanka, dermatit, ekzema,
neyrodermatit, allergik, toksikoallergik holatlarda; anafilaktik shok, o`tkir gemolitik
anemiya, aplastik anemiya, bronxial astma, travmatik shokda, ogir yukumli kasalliklarda
— peritonit, meningit, qorin tifi, ensefalit, miya, o`pka shishi, virusli gepatitlarda; leykoz
turlarida, limfogranulyomatoz
;
metabolik atsidozlarda qo`llanadi.
Glkjokortikoidlar bolalarda uchraydigan adrenogenital sindromda ko`llanadi. Bu
kasallik nasldan o`tadi, bunda buyrak usti bezi yetishmaganda glgokokortikoidlar

---

ajralishi kamayadi. Bunga javoban giiotalamus kortikoliberinning, gipofiz AKTG ning

hosil bo`lishini orttiradi. Ular esa buyra,k usti bezi po`otlogini qo`zgatib jinsiy, ko`pincha
erkakla^r jinsiy gbrmonlari ajralishini ko`paytiradi. Ana shunday holatlarda bolalar,
ayniqsa qizlar ertaroq jinsiy rivojlana boshlaydi yoki jarayon ularda noto`g`ri kechadi.
Glyukokortikoidlar kortikoliberinlarni, AKTG, jinsiy gormoilar ajralishini kamaytiradi,
natijada bundayholatdagi bolalar normal o`sib rivojlanadi.
Glyukokortikoidlar chala tugilgan bolalarda nafas yetishmovchiligi oldini oliig
uchun qo`llanadi.
Bu moddalar vrachniyng aloxida ko`rsatmalari asosida qo`llaniladi. Yukorida aytib
o`tganimizdek, ularni qo`llayotganda birdaniga' to`xtatib bo`lmaydi, aks holda kasallik
zo`rayib ketishi mumkin. Shuning uchun glyukokortikoidlar ko`llashni astasekin
to`xtatish lozim bo`ladi.
Glyukokortikoidlar qo`llanganda jiddiy nojo`ya ta`sirlar, ayniqsa bolalarda
kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ular bolalarga nihoyatda ehtiyotlik bilan ishlatiladi.
Anabolik
jarayonlarni
kamaytirishi
tufayli
glyukokortikoidlar
bolalar
organizmining, rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu moddalar sust kechayotgan
infeksiyalarni, oshqozon va o`n ikki barmok, ichak yarasini, osteoporozni zo`raytirishi,
qon bosimini ko`tarishi, asabni qo`zg`atishi, steroidli qandli diabetni yuzaga keltirishi
mumkin. Bunda yuz oysimon bo`lib kerkadi, ruhiy o`zgarishlar — eyforiya,
gallyutsinatsiyalar, alahlash paydo bo`lishi mumkin.
Nojo`ya ta`sirlarning oldini olish uchun glyukokortikoidlar bilan davolangan davrda
tarkibida oqsil, kaliy, kalsiy yetarli mikdorda bo`ladigan oziqovqatlarni tanovul qilish
lozim.
Glyukokortikoidlarni gipertoniya kasalligida, qandli diabetda, homiladorlikda,
oshqozon va o`n ikki barmoq ichak yarasida, silda qo`llash man etiladi.
Tabiiy gormonal moddalardan gidrokortizon, kortizon atsetat parenteral va mahalliy
malham sifatida qo`llanadi, ular ta`siri birbiriga o`xshash (gidrokortizon kuchliroq).
Kortizon ichishga buyuriladi hamda mushaklar orasiga yuboriladi. Prednizolon
gidrokortizonning sintetik o`xshashi bo`lib, yallig`lanishga karshi ta`siriga ko`ra
gidrokortizondan 3—4 barobar kuchlirok, natriy ionlarini organizmda kamroq tutib
qoladi. Shu tufayli prednizolonning nojo`ya ta`sirlari kamroq uchraydi. Prednizolonning
ftorli unumlari deksametazon, triamsinalon yallig`lanishga qarshi ta`sir bo`yicha
prednizolondan 5 marta kuchliroq. Bu moddalar, ayniqsa deksametazon mineral va suv
almashinuviga juda kam ta`sir etadi, lekin triamsinalon mushaklar atrofiyasi, depressiv
holatlar, ishtaha pasayishi kabi nojo`ya ta`sirlarga sabab bo`lishi mumkin. Flumetazon
pivalat yallig`lanishg`a, allergiyaga, kichishishga karshi kuchli ta`sir etadi (faqat mahalliy
malham va suspenziya shaklida qo`llanadi).