Anorganik kimyo
Kadmiy olish uchun uning tuzlaridan rux bilan qaytarish
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Kadmiy olish uchun uning tuzlaridan rux bilan qaytarish mumkin. Xossalari. Ko'kish-kumushsimon metall. Odatdagi sharoitda mo'rt. Yaxshi bukuluvchan metall, uni oson yupqa pardaga aylantirish mumkin. 419,5°C da suyqlanadi. Agar qizdirilsa havoda oq yashil alanga berib yonadi va pux oksidiga o'tadi. Ishlatilishi. Ruxlangan tunuka olish ancha шх sarf bo'ladi. Temirning bunday qotishmasi zanglamaydi. Galvanik elementlar tayyorlashda ham ancha rux zarur bo'ladi. Rux qotishmalaridan latun - 60% mis va 40% rux. Laboratoriyada vodorod olish uchun kerak. Rangli metallurgiyada oltin va kumush ajratib olish uchun rux juda ko'p sarflanadi. Ruxning birikmalari. ZnO — oq rangli 1950°C da parchalanadi. Rux oksidi amfoter xossaga ega. Oq bo'yoqlar uivyorlash uchun ishlatiladi. U bolalar upasi tarkibiga ham kiradi. Rux oksidi ham kislotalarda, ham ishqorlarda eriydi: Z n O + H 2S 0 4= Z n S 0 4+ H , 0 Z n O + 2 K O H = K 2Z n 0 2 + H 20 Z n 0 + H 20 + 2 K O H = K ,[ Z n ( O H ) J Zn(OH)2— amfoter xossaga ega gidroksid hisoblanib, kislota va ishqorlarda oson eriydi: Z n ( O H ) 2i + H 2S 0 4= Z n S 0 4 + 2 H 20 Rux gidroksidi ammiak eritmasida ham oson erib ammiakatlar hosii bo'ladi: Z n ( O H )2 1 + 4 N H 4O H = [ Z n ( N H 3)4](O H )2+ 4 H 20 Eritmada rux birikmalari akva komplekslar hosil qiladi [Zn(H20 ) J 2+ Rux komplekslaridan sianidlar ahamiyatga ega: Z n ( C N )2 + 2 K C N = K 2[Z n ( C N ) 4] Rux komplekslaridan anion komplekslar ham mavjud: Z n C l2 + 2KC1 = K 2[Z n C l4] Z n l 2 + 2K I = K 2[Z n I 4] ZnS ma’lum sharoitda shulalanish xossasini namoyon etadi. Bu xossa unga og‘ir metallarning sulfidlari aralashib qolganligidan kelib chiqadi. ZnCl2 suvsiz holatda olish juda qiyin bo'lgan modda. U uch molekula suv bilan birgalikda kristallanadi. Suvda yaxshi eriydi. 2KC1 ZnCl2 beqaror kompleks deb qarash mumkin. Rux xlorid yog‘ochni chirishdan saqlash maqsadida, metallar sirtini tozalashda va kimyoviy reaksiyalarda suv tortuvchi modda sifatida ishlatiladi Z n (N 0 3)2 ruxni nitrat kislotada eritish yo‘li bilan olinadi. U olti molekula suv bilan kristallanadi. Z n S 0 4—rux sulfati. Eng ko‘p ishlatiladigan ruxning tuzlaridan hisoblanadi. U elektrolit sifatida, tibbiyotda va ko‘pdan ko‘p rux birikmalarini olishda boshlang'ich moddadir. Ruxni suyultirilgan sulfat kislotada eritib rux sulfati olinadi. Uning tarkibida 7 molekula suv bo'ladi. Bu tuz eritmasi metallarni elektrolitik usulda rux bilan qoplashda, tibbiyotda, to'qimachilik sanoatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Ruxning anchagina miqdori teri tashqi qavatida(epidermis), sochda, muskullarda Jigar va suyak to'qimalarida borligi topilgan. Soch to'kilishi, bitmaydigan yaralarni davolashda rux sulfati ichdan ichish uchun qo'llanilishi ma’lum. Rux sulfati ortoborat kislota bilan (2,5 mg 20 mg) eritma holatida ko'zning konyuktivit kasalligida antiseptik modda sifatida tavsiya etilgan. ZnO-rux oksidi. Rux surtmasi tarkibida rux oksidi kiritiladi, u bolalar uchun himoya qiluvchi va davolovchi ta’sirga ega. Teriga adsorbsiyalovchi, qurituvchi va teri holatini yaxshilovchi ta’siri bor. Teridagi shamollash, qizarish va boshqa ta’sirlarni davolash xossasiga ega.Asosan surtmalarda tashqaridan surish uchun buyuriladi. Rux eng muhim mikroelementlar qatoriga kiradi. Katta odam uchun ruxning sutkalik dozasi 10— 15 mg ni tashkil etadi. Rux metallofermentlar qatoriga kiradi. Ularning ichida karbongidraza va karboksipeptidaza ko‘proq o'iganilgan. Karbongidraza qizil qon tanachalari tarkibiga kirib, gidratatsiya va C 0 2 ning degidra- tatsiya jarayonlariga ta’sir etadi. Karboksipeptidaza oshqozon osti bezi tarkibiga kiradi. U peptidlarr.ir.g gidrolizlanishini tezlashtiradi. Bu jarayon insulin sintezi bilan bog'langan. Ana shu holat diabetni davolashda ishlatiladi. Hozirgi paytda bu maqsadda rux saqlovchi preparatlar tavsiya etiladi. Ularning ta’sir qilish muddati uzoq bo'lib, ularga rux insulin, protamin -zink insulin, insulinkridez kiradi. 21.2. Kadmiy Tabiatda uchrashi. Kadmiyni 1817-yiIda F.Shtromeyer rux karbonati tarkibidan olgan. Kadmiy hamma vaqt rux rudalari tarkibida kadmiy karbonat holida uchraydi. K adm iyning barqaror izotoplari tarkibi quyidagicha: i°6Cd(l,25% ), i°8Cd (0,875%), ‘‘°Cd (12,39%), Cd (12,75%), ^2Cd(24,07%), iJj4Cd(28,87%), va ‘‘6Cd (7,58%). Xossalari. Kadmiy yumshoq, yaltiroq, oq, metall. Yuqori haroratda juda aktiv metall, galogenlar bilan birikib gallogenidlaiga aylanadi. Toza kadmiy oksid jigar rang bo'lib havoda sekin-asta oqaradi. Bunda u kadmiy karbonatga aylanadi. Ishlatilishi. Tuzlari rux tuzlariga o'xshash. Metall kadmiy past haroratda suyuqlanadigan qotishmalar tayyorlashda, Veston normal elementi hosil qilishda ishlatiladi. Temirning sirti kadmiy bilan qoplansa temir zanglamaydi. Kadmiy birikmalari. Kislorod bilan ikki xil birikma hosil qiladi. CdO va CdO,. Bulardan CdO ning amaliy ahamiyati bor. CdO- qo‘ng‘ir jigar rangli, lekin havoda C 0 2 ni yutib oqarib qoladi. CdO suvda oz eriydigan asoslar jumlasiga kiradi. Agar vodorod atmosferasida qizdirilsa CdO dan metall kadmiy hosil bo‘ladi: C d O + H 2 = C d + H 20 Cd(OH)2—kadmiy gidroksid, oq kristall modda, qizdirilsa suvini yo‘qotib CdO ga aylanadi. Rux gidroksidga o'xshash ammiak eritmasida eriydi: C d ( O H ) 2 + 4 N H 4O H = [ C d (N H 3)4] (O H )2 + 4 H 20 Agar kadmiy gidroksidga kislotalar (HF, HCI, HBr, HI) ta’sir ettirilsa, CdF2, CdCl2, CdBr2 va C dl2 olinadi. Ular suvda yaxshi eriydigan moddalar. Cdl2 fotografiyada ishlatiladi. CdS—kadmiy sulfid. Yomon eriydigan tuz hisoblanadi. CdS sariq bo‘yoq va rangli shishalar tayyorlashda qo'llaniladi. Kadmiyning suvda va kislotalarda eriydigan birikmalari zaharlidir. Ayniqsa havoda chang holatda kadmiy oksidi bo'lishi juda xavfli. 21.3. Simob va uning birikmalari Tabiatda uchrashi. Suyuq holdagi simob juda kam uchraydi. Tabiatda kinovar HgS — kinovar, Hg2C l2 kalomel holida uchraydi. Simob xlorid sulema deyiladi ( HgCl2). HgS2Sb2S3 — livingstonit minerali ham ma’lum. Tabiiy simob tarkibida uning yettita barqaror izotopi bor: j^Hg (10,02%), 8o9H g(16,84%), go°Hg (23,13%), j^Hg (13,22%), so2 Hg (29,80%), j^Hg (6,85%). Olinishi. Texnikada asosan pirometallurgiya usuli bilan HgS dan olinadi. Buning uchun simob rudasi 700—800°C havo ishtirokida qizdiriladi: H gS + 0 2 = H g + S 0 2 Bug‘ holida hosil qilingan simob maxsus idishlarga yig'iladi: F e + H gS = H g + F eS Laboratoriyada simob oksididan olinadi: 2 H g O = 2 H g + 0 2 Ishlatilishi. Toza simob barometrlar va monometriar tayyor lashda ishlatiladi. Simob kvarsli lampalar, amalgamalar va oltin hamda kumush ajratib olishda ko‘p miqdori sarflanadi. Natriy va xlor olishda katod sifatida ishlatilishi ma’lum. Kimyoviy xossalari. Simob bug'lari juda zaharli. Simob metallarni o'zida eritib amalgamalar hosil qiladi. Bunda K, Na, Ag(45%), Au(l6,7% ), Zn, Cd, Pb amalgamalar hosil qiladi. Fe, N i, Mn va Sn bilan amalgamalar hosil bo'lmaydi. Simob konsentrlangan va suyultirilgan nitrat kislotada eriydi: Hg + 4H N 03(kons.) = Hg(N03)2 + 2N 02+ 2H20 3Hg + 8H N 03(suyul.) = 3Hg(N03)2 + 2NO + 4H20 Hg + 2H2S 04 (kons.) = HgS04+ S 0 2+ 2H20 6Hg + 8H N 03(suyul.) = 3Hg2(N 0 3)2 + 2NO + 4H20 Hg+I birikmalari. Hg20 qora rangli. Barcha (I) birikmalarni olishda Hg2( N 0 3)2-2H20 ishlatiladi: Hg(N03)2 + 2NaOH = Hq2O i + H20 + 2NaN03 Hg2+2 (II) simob tuzlaridan qaytarib olish mumkin: H g ( N 0 3)2 + H g = H g2( N 0 3)2 Hg22+ ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi xossasiga ega: Hg2Cl2 + Cl2 = 2HgCl2 Hg2Cl2 + SnCl2 = 2Hg + SnCl4 Hg22+ ionidagi Hg—Hg bog'lari biri bilan kovalent birikkan ikkita simob ionlaridan iborat. Qanday anion bog'laganiga qarab Hg—Hg bog'lari orasidagi masofa o'zgaradi. Eng kam kovalent bog' hosil qilishi mumkin bo'lgan N 0 3- ionlarida bu bog'lar orasidagi masofa eng qisqa ekan. Hg2Cl2 — simob(I) xlorid yoki boshqacha nomi kalomel. Suvda yomon eriydigan qattiq oq modda, lekin organik erituvchilarda yaxshi eriydi. U simob (II) xloridni sulfit angidrid bilan qaytarish reaksiyasida hosil bo'ladi: 2HgCl2 + S 0 2 = Hg2Cl2 + S 0 2C12 Kalomel olish uchun HgCl2 ga simob qo'shiladi: Hg2( N 0 3)2— tarkibida ikki molekula suv bilan kristallanadi: H g2( N 0 3)2 2 H 20 . Hg2(C N )2 — eruvchanligi 8 ga teng. Nihoyatda oz eriydi va zaharli hisoblanadi. Hg2S 0 4 — suvda yomon eriydigan rangsiz kristall modda. Hg+2 birikmalari. HgO — simob (II) oksidi sariq, qizil rangli modda, 400°C da parchalanadi. HgO ishqorlarda erimaydi. Kislotalarda erib tuzlar hosil qiladi: H g O + 2HC1 = H g C l2 + H 20 Bu reaksiyada sulema hosil bo'ladi. Oksidiga tellur ta’sirida simob ajraladi. Т е + H g O = T eO + H g Bunda HgO oksidlovchi bo'ladi. HgO ning olinishi: 2 H g ( N 0 3) 2= 2 H g O + 0 2 + 4 N 0 2 HgCl2+ Ba(OH)2= HgO + BaCl2+ H20 Hg(OH)2 = HgO + H20 Odatdagi sharoitda simob kislorod bilan oksidlanmaydi. Lekin qizdirilganda oson oksidlanadi: 2 H g + 0 2= 2H gO 2 H g 0 = 2 H g + 0 2 H g + C l^ H g O , reaksiyalar oson sodir bo'ladi. Hg2+ ioni juda kuchli oksidlovchi: H g ( N 0 3)2+ Z n = Z n ( N 0 3)2+ H g HgCl2 zaharli modda, suyultirilgan eritmasi dezinfeksiya maqsadlarida ishlatiladi. 20°C da 100 g suvda 7,4 g sulema eriydi. 0,2 g HgCl2 odam uchun o'ldirish dozasi hisoblanadi. Spirt, efir va benzolda yaxshi eriydi. Sulema qo'shaloq komplekslar hosil qiladi: K2[H gC l4], K J H g C lJ , K [H gC l3]. B a’zi sim ob kom - plekslarining beqarorligini 42-jadvaldan ko'rish mumkin. Jadval ga ko'ra eng barqaror kompleks sianidli birikmalar hisobla nadi. Turli simob kompleks birikmalarining beqarorlik doimiysi (20°C) Birikma
l H g a 4P [HgBr4P [ H g lJ 2- [H g (C N )J 2- ^bcqaroriih 8,5- IO16 2-10-22 1,8-10 30 4-10-41 HgJ2 preparativ kimyoda Nesler reaktivi olish uchun ish latiladi: K2[HgJ4], Bu tuzning spirtdagi eritmasi ammiakni aniqlashda qo‘l keladi: 2 K j[ H g I J + 3 N H 4O H -> [H gJ0 N H 2] U + 4 K I + 2 N H 4I + 2 H 10 + H I Reaksiyada jigar rang cho‘kma hosil bo‘ladi. H gS04 — organik kimyoda atsetilendan sirka aldegid olishda katalizator hisoblanadi. H g (N 0 3)2— simobga m o‘l miqdorda kislota ta’sir ettirishda hosil bo‘lib, kristallogidratlar hosil qiladi. Hg(CN)2 — 350—450°C da parchalanib simob va disian hosil qiladi. II В guruh elementlarining tibbiyotdagi ahamiyati. Rux eng asosiy mikroelementlardan biri. 1 sutka zarur miqdor 10—15 mg ni tashkil etadi. Tarkibida Zn2+ bo‘lgan metallofermentlar soni 20 dan ortiq. Bularning ichidan ikkitasi batafsil o ‘rganilgan. Ulardan karbon gidraza va karboksipeptidaza. Karbongidraza qizil qon tanachalari tarkibiga kirib S 0 2 ning gidratatsiya va degidratatsiya jarayonlarini tezlashtiradi. Karboksipeptidaza oshqozon osti bezining fermenti bo‘lib, peptid bog'larning gidrolizida muhim rol o'ynaydi. Rux tutgan preparatlarga sink insulin kiradi, va u qandli diabetni davolashda ishlatiladi. Sulema, odatda, 1:1000 yoki 1:2000 nisbatda dezinfek- siyalovchi eritma sifatida ishlatiladi. Boshqa eritmalardan farqlash uchun, odatda, uni qizil yoki ko'k rangga bo'yab qo'yiladi. Simob birikmalari turli malhamlarva surtmalar tayyorlashda ham keng qo'llaniladi. 1. Quyidagi atomlarning: Cu, Ag, Au, Zn, Cd, Hg va ionlarning: Cu% Cu2", Ag+, Au+, Au3+, Zn2+, Cd2+, Hg+, Hg2+ elektron konfiguratsiyalarini yozing. 2. I va II guruhcha d -elementlarining suyultirilgan va konsentrlangan xlorid, nitrat va sulfat kislotalar bilan ta’sirlashish reaksiyalarini yozing. 3. Quyidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tugallang va tenglashtiring: a) CuJ + H,S04 -> S 0 2 + ... b) AgC103 + H N 03 -> AgCU + d) AuCl3 +H2S -> Au2S l + e) A u 20 3 + H20 2 -» Au + 4. 48,8 g mis (II) gidroksid cho'kmasini to'la eritish uchun 2 n sulfat kislotasi eritmasidan necha 1 kerak? {Javob: 0,5 1). 5. 1,88 g kumush bromid cho'kmasini eritish uchun 0,1 M natriy tiosulfat eritmasidan necha ml sarflanadi? 6. 25 ml mis (II) xlorid eritmasiga kaliy yodid eritmasi qo'shilganda 0,3173 g yod ajralib chiqqan. Mis (II) xloridning molar konsentratsiyasini va uning oksidlovchi sifatidagi normal konsentratsiyasini hisoblang. 7. 300 ml 0,2 n diamin kumush (I) xlorid eritmasiga rux qo'shilganda qancha kumush ajraladi? 8. 200 ml 0,1 M ammiak eritmasiga ortiqcha miqdorda sulema qo'shilsa, necha g simob (II) amidoxlorid hosil bo'ladi? 9. Kaliy sinkat tuzini olish uchun konsentratsiyasi 0,2 mol/1 bo'lgan 0,5 1 hajmdagi rux sulfatga 2 n kaliy gidroksid eritmasidan qancha qo'shish kerak? 10. 10 g 45% li rux xlorid eritmasini hosil qilish uchun tarkibida 96% rux tutgan texnikaviy ruxdan hamda 27,5% li xlorid kislota eritmasidan qancha sarflanadi? (Javob: 225 kg, 875,6 kg). 11. Quyidagi birikmalaming qaysi birlari ammiak bilan reaksiyaga kirishadi? a) Cu(OH)2 b) AgCl d) AgJ. 12. Quyidagi moddalarning qaysi birlari bilan konsentrlangan nitrat kislota reaksiyaga kirishadi a) NaOH b) CuO d) Ag e) KC1. 13. Reaksiyalarni tugallang: a)
N a2S20 3
e) AuCl3 + Н ,0, + КОН -+ f) Au + NaCN + 0 2 + H20 ->• g) Au + HCI + H N 03-> H[AuClJ + 14. Xlorid kislota quyidagi moddalarning qaysi birlari bilan reaksiyaga kirishadi? a) Zn b)Hg d) HgS e) Cd(OH)2 f) Zn(N 03), g) Zn(OH)2 15. Quyidagi moddalarning qaysi birlari bilan Zn(OH)2 reaksiyaga kirishadi? a) NaCl b) H2S 0 4 d) NH4OH e) KOH f) Fe(OH)3. 16. Ruxva kadmiy tuzlari aralashmasini bir-biridan qanday ajratib olsa bo'ladi? 17. Quyidagi reaksiyalarni tugallang: a) Zn + NaOH -> b) Zn + NaOH +N aN 03 -> NH3 + d) Hg + H N 03 kons -> e) Hg + H N 0 3 iuvul -> 0 Hg(N03)2 + H2S -> g) Hg(N03)2 + KJ(ortiqcha) 18. 1,56 g rux karbonati va rux oksidi aralashmasi kuydirilganda 1,34 g rux oksidi hosil bo'ldi. Berilgan aralashmaning tarkibini foizlarda ifodalang. M E T A L L M A S L A R N IN G U M U M IY X O S S A L A R I M eta llm a sla r D .I . M en d e le y e v davriy ja d va lid a a so siy guruhchalarda va davrlarning o ‘ng tarafida joylashgan. M etall- m aslam ing xossalari metallarnikidan keskin farq qiladi. Odatda, metallmaslar elektr tokini va issiqni yom on o'tkazadi. U lar oddiy sharoitda rangsiz (yoki rangli), suvda erimaydi yoki yom on eriydi. M etallmaslar organik erituvchilarda eriydi yoki aralashadi. M etallm aslarning tashqi qavatidagi elektronlari son i ular joylashgan guruh nom eriga teng(geliydan tashqari). M etallmaslar o ' 2
biriktirishga moyildir. Bunday holda m etallmaslar oksidlovchilar hisoblanadi. Har bir davrda chapdan o'ngga qarab metallmaslarning elektron biriktirib olish xossasi, demak m etallm as xossasi ortib boradi. Birguruhning o'zida metallmaslarning elektron biriktiiish xossasi guruhda pastdan yuqoriga qarab ortadi. O 'ziga elektron biriktirish xossasiga ko'ra ftor metallmaslar ichida eng oldinda turadi. Q olgan m etallm aslarning elektron biriktirish xossasi ularning elektromanfiylik qatoriga m os keladi. M etallmaslar qatoriga, odatda, oddiy moddalari oksidlovchilik xossasiga ega bo'lgan elementlar kiritiladi. V o d o r o d ham m etalla rga va ham m e ta llm a sla r g a xos xossalarni o 'zid a birlashtirgan. U n in g tashqi qavatida xuddi ishqoriy m etallarga o 'xsh ash bitta elektron m avjud. V od orod metallardan ozining kichik ion radiusiga egaligi va metallmaslarga o'xchash xossalarga ega bo'lishi bilan farq qiladi. Shuning uchun ham vodorod davriy sistem aning ham birinchi va ham yettinchi guruhchasiga qo'yilgan. Kimyoviy elementlardan faqat 22 tasi metallmasdir. Ular orasida odatdagi sharoitda qattiq holatda(B , C, Si, P, As, S, Se, Те, I, A t), gazlar (H 2, N 2, F 2, 0 2, C l2), faqat brom gina suyuqlikdir. M etallm aslarning rangi ham juda keskin farq qiladi va turlicha o'zgaradi. Barcha m etallm aslar m etallar bilan ta’sir etadi. M etallarning v o d o r o d b ila n b irik m a la ri g id rid la r ( N a H , C a H 2, A 1H 3), fto rid la r(N a F , C a F 2, A1F3), xloridlar (N a C I, C aC I2, A1C13), b ro m id la r(N a B r, C aB r2, A lBr3) iod id la r ( N a l , C a l 2, A1I3), oksidlar ( N a 2
2
2
Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|