Aql uz Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar

NEGA SAHRODA SUV YO’Q? 

 

 

Sahro nima? Sahro hayotning faqat ayrim turlari yashashi mumkin bo’lgan mintaqadir. 

Hech  bir  sahroda  nam  yetishmaydi.  Demak,  u  yerdagi  mavjud  hayot  turlari  suvsizlikka 

moslashishi kerak bo’ladi. 

 

U  yerda  qancha  ko’p  va  necha  turdagi  o’simlik  o’sishi  yog’ingarchilik  miqdoriga 

bog’liq. Yog’ingarchilik mo’l joyda o’rmonlar o’sadi. Yog’ingarchilik miqdori oz joylarda yer 

yuzasini o’t-o’lanlar qoplaydi. Yomg’ir yoki qor juda kam yog’adigan joylarda esa faqat ayrim 

sahro o’simliklari o’sishi mumkin. 

 

Qush uchsa, qanoti, odam yursa, oyog’i kuyadigan sahrolar, masalan, Afrikadagi Saxara 

cho’li  subtropik  zonada  joylashgan.  U  yerlarda  havo  quruq  va  issiq  bo’ladi.  Okeanlar 

yaqinligiga qaramasdan, bu joylar juda quruqdir. Afrikaning shimoli-garbiy qismidagi hamda 

Avstraliya g’arbidagi sahrolar to’g’risida ham shunday deyish mumkin. 

 

Ekvatordan  uzoqdagi  sahrolar  dengizlar  va  namlik  eltuvchi  shamollardan  olisdaligi 

hamda dengiz bilan cho’llar o’rtasida tog’lar mavjudligi tufayli hosil bo’lgan. Bunday tog’ 

tizmalari  bulutlarni  sahroga  o’tkazmaydi.  Ularning  dengizga  qaragan  yon  bag’irlarida 

namgarchilik kuchli, teskari tarafida esa qurg’oqchilik hukm 

suradi. 

 

Bu hodisa «yomg’ir to’sig’i» effekti deb ataladi. Markaziy Osiyo cho’llari esa Himolay 

tog’lari  va  Tibet  to’sigi  ortida  joylashgan.  AQShning  g’arbiy  qismidagi  Katta  Havza 

sahrolarini esa dengizdan Syerra-Nevada singari tog’ tizmalari to’sib turadi. 

 

Sahrolarning tashqi ko’rinishi bir-biridan keskin farq qiladi. Shamol qum ko’p joylarda 

tepaliklar yoki uyumlar hosil qiladi. Bunday sahrolar qumli sahrolardir. Qoyali sahrolar esa, 

asosan, tog’ zaminidan, aql bovar qilmaydigan jarliklar va tepaliklar hosil qiluvchi qoyalardan 

hamda  o’ydim-chuqur  tekisliklardan  iborat  bo’ladi.  Boshqa  (masalan,  AQShning  g’arbiy 

qismidagi) sahrolarning o’ziga xos xususiyati tap-taqir qoyalar va suvsiz tekisliklardan tarkib 

topganligidir. Shamol tuproqning mayda zarralarini uchirib ketadi. Yuzada qoladigan shagal 

toshlar «sahrodagi tosh yo’l» deb ataladi. 

 

UYUM NIMA? 

 

 

Dengiz sohilida uyulib qolgan katta-katta qum tepaliklari uyumlar deb ataladi. Ularni 

Yevropaning shimolida: Belgiya, Gollandiya va Boltiq dengizi sohillarida uchratish mumkin. 

Ammo uyumlar hamma joyda ham paydo bo’lavermaydi. Nega? 

 

Uyum tubi qumdan iborat dengizdan shamol quruqlikka qarab esadigan joylarda hosil 

bo’ladi. Uyum hosil bo’lishi uchun ikki narsa: qum va shamol bo’lishi kerak. 

Uyum qanday hosil bo’ladi? 

Qirg’oqqa kelib uriladigan oqim va suv osti oqimlari dengiz tubidagi sayoz joylarning 

qumini  qirg’oqqa  oqizib  chiqadi.  Shunday  joylardan  biri  Shimoliy  dengizdagi  mashhur 

Dogger-bankadir. 

Bunday  joylarda  shamol  quruqlikka  qarab  esganda,  qum  qirg’oqqa  oqib  chiqa 

boshlaydi. Uyumlar  qum  oqizib keluvchi katta daryolar  dengizga quyiladigan  joylarda ham 

hosil bo’ladi. 

Agar ko’chayotgan qumning yo’lida tepalik, oddiy bir qiyalik, qoyalar yoki suv o’tlari 

singari to’siq uchrab qolsa, o’sha yerda ko’tarma hosil bo’la boshlaydi. Dengizdan esayotgan 

shamol  uning  ustiga  yangi-yangi  qumlarni  uchirib  kelaveradi  va  oqibatda  uyum  vujudga 

keladi. 

Uyumlar juda foydalidir. Ular o’z ortidagi yerlarni shamol va to’lqindan himoya qiladi. 

Shuning uchun ham inson uyumlarni saqlab qoladi va yuvilib ketishdan asraydi. 

Belgiya va Daniyaning sohil bo’ylarida tezroq uyumlar hosil qilishi uchun qumqamish 

ekiladi.  Qamishning  tomirlari  baquvvat  bo’lgani  uchun  ham  qumni  tutib  qoladi. 

Gollandiyaning  Vaddenzeye  degan  joyi  yaqinidagi  orollar  oqimni  tarab  yuboradi.  Suv  bu 

yerga  qum  va  loyni  oqizib  keladi.  Shunday  qilib,  ko’rfazning  tubi  asta-sekin  ko’tarila 

AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar     

www.aql.uz

 

boshlaydi.  Ehtimol,  o’sha  yerda  ham  vaqt  o’tishi  bilan  uyumlar  hosil  bo’lar.  Boltiq 

dengizining  Latviya  va  Litvaga  qarashli  sohillarida  ham  ko’plab  uyumlar  uchraydi.  Ular 

Daugava, Liyelupe daryolari Riga ko’rfaziga oqizib keladigan qumdan hosil bo’ladi. Ammo 

eng katta uyumlar Litvaning Kursha qumloq tilidadir. 

Uyumlar  shamolning  yoyib  yuborishi natijasida  butunlay  yo’qolib ketmasligiga umid 

qilamiz. 

 

BILQILLAMA QUMLOQLAR NIMA? 

 

Yer sharining ko’pgina joylarida odamlar asrlar bo’yi bilqillama qumloqlardan qo’rqib 

yashagan. Ular, domiga tushib qolganlarni o’z qa'riga tortib ketish qudratiga ega, degan qarash 

hukm surib kelgan. 

Aslida, bilqillama qumloqning bunday xususiyati yo’q. Agar uning o’zi nima ekani va 

unga  borib  qolgan  odam  o’zini  qanday  tutishi  kerakligini  bilib  olsak,  qumloq  bizga  hech 

qanday zarar yetkazmaydi. 

Shunday  qilib,  bilqillama  qumloq  yoki  suyuq  qumloq  nima?  U  tarkibida  suv  ko’p 

bo’lgan rangi ochiq, yumshoq qumdir. U ko’rinishidan yonidagi oddiy qumdan mutlaqo farq 

qilmaydi.  Ammo  amalda  ular  urtasida  farq  bor:  suyuq  qumloq  og’ir  narsalarni  ko’tara 

olmaydi. 

Odatda,  suyuq  qumloqlar  katta  daryolarning  quyulish  joyi  va  qiya  qirg’oqlarda 

uchraydi.  Ularning  ostida  yerga  namlikni  o’tkazmaydigan  yopishqoq  va  zich  loy  qatlami 

bo’ladi. Shuning uchun ham yomg’ir yoki daryo suvi o’sha yerda yig’ilib qoladi. Noto’g’ri va 

uchlari o’tkir oddiy qumlardan farqli o’laroq, suyuq qumloq qumlari yumaloq shaklda bo’ladi. 

Ularning  ostidagi  suv  qumni  suyultiradi,  qum  zarralari  esa  yuzaga  suzib  chiqadi.  Shuning 

uchun ham bunday qumloqlar og’ir narsalarni ko’tara olmaydi. 

Suyuq  qumloq  deyayotganimiz  qumloq  bo’lmasligi  ham  mumkin.  Buning  uchun  har 

qanday  yumshoq  tuproq,  qum  va  loyqa  aralashmasi  yoki  loyqa  bilan  mayda  shag’al 

aralashmasi kifoya qiladi. 

Suyuq  qumloqqa  tushib  qolgan  odamlar,  umuman,  unga  cho’kib  ketmaydi.  Unda 

suyuqlik  ko’pligi  tufayli  suvdagiday  bemalol  suzish  mumkin.  Bilqillama  qumloq  suvdan 

zichroq bo’lgani uchun suzish osonroq kechadi. 

Bunday joyga tushib qolganda, juda sekin harakat qilish kerak. Bu qumning tanangiz 

yonidan  oqib  o’tib  ketishiga  imkon  beradi.  Bunday  holda  o’z  hayotingiz  uchun 

xavfsirashingizga hech qanday asos qolmaydi. 

 

TEKISLIK NIMA? 

 

Tekislik daraxtlari bo’lmagan va o’t-o’lanlar bilan qoplangan katta hududdir. 

U Yer yuzasining ko’p tarqalgan relyef ko’rinishlaridan biridir. Tekislik, odatda, iqlimi juda 

issiq  yoki  yog’ingarchilik  miqdori  yil-bo’yi  400  mm  (2  dyuym)  dan  oshmaydigan  joylarda 

uchraydi. 

Katta  tekisliklar,  asosan,  Sharqiy  Yevropa,  Markaziy  Osiyo,  Janubiy  Afrika, 

shuningdek, Amerikada mavjud. 

Tekislik  Osiyoda  cho’l,  Shimoliy  Amerikada  preriya,  Janubiy  Amerikada  pampas, 

Afrikada savanna deb ataladi. 

Tabiat  o’t-o’lanlarga  boy  tekisliklarni  tuyoqli  hayvonlarga  mo’ljallab  yaratgan.  Inson 

ulardan chorvani boqish uchun foydalanadi. 

Qadim  zamonlardan  beri  tekisliklarda  qora  va  ushoq  mollar  o’tlab  yuradi.  Hech  kim 

ularni  boqmaydi.  Ular  yemishni  o’zlari  axtarib  topadi.  Inson  ularni  yirtqichlardan  qo’risa, 

sug’orib tursa bo’lgani. 

Chorva mollaridan sut va go’sht bilan bir qatorda teri va jun ham olinadi. Teridan har xil 

charm buyumlar, oyoq kiyimlari tayyorlanadi. 

Bugungi  yerni  qayta  ishlash  texnologisi  tekisliklardan  turli  maqsadlarda  foydalanish 

imkonini beradi. 

Inson  irrigatsiya  (qazilgan  kanallar  va  yotqizilgan  quvurlar)  yordamida  don  ekinlari, 

avvalo, galla yetishtirish uchun tekisliklarda dalalar tuzay boshladi. 

Bunday  texnologiyadan,  asosan,  Rossiya,  Qozog’iston  va  AKDPning  janubi-g’arbida 

foydalaniladi. 

 

TUNDRA NIMA? 

 

«Tundra» so’zi fin tilidan olingan bo’lib, «taqir, hosil bermaydigan yer» va «yaroqsiz 

hudud»  degan  ma'noni  anglatadi.  U,  odatda,  Arktikaning  o’rmonsiz  zonalariga  nisbatan 

ishlatiladi. 

Tundrada yashash sharoiti juda yomon. U yerda daraxt yo’q, kun qishda nihoyatda sovib 

ketadi,  yozda  esa  o’rtacha  temperatura,  bor-yo’g’i,  Selsiy  shkalasi  bo’yicha  10  darajadan 

oshmaydi. Yil-bo’yi yomg’ir juda oz yog’adi, kuchli shamol tinmaydi. 

Shunga qaramasdan, tundrada ham ayrim hayot shakllari bor. Ular haqida ma'lumotga 

ega bo’lish,  albatta, qiziqarlidir. Tundradagi o’simliklarga toshlarning sirtini qoplab oladigan 

lishayniklar,  toshlarning  yoriqlarini  to’ldiradigan  va  shag’altoshlar  orasiga  o’sib  kiradigan 

yo’sinlar  hamda  o’t-o’lanlarga  o’xshash  o’simliklar  va  ayrim  butalar  kiradi.  U  yerdagi 

AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar     

www.aql.uz

 

o’simliklarning  aksariyati  ko’p  yillikdir.  Ammo  ma'lum  bir  joyda  ularning  turi  ko’p 

uchramaydi. 

U  yerda  yashaydigan  hayvonlar  ham  unchalik  ko’p  emas.  Tundrada  lemminglar, 

ho’kizqo’ylar va oq ayiqlar yashaydi. Ko’pgina qushlar jo’jalarini tundrada ochib chiqadi. Yoz 

oylarida  kunning  uzoqligi  qushlarga  ozuqa  topish  va  to’da-to’da  polaponlarini  boqish 

imkonini beradi. Tundrada o’rdaklar, g’ozlar va loyxo’raklarga o’xshash qushlar ko’p. 

Tundradagi  tuproq  qatlami  juda  yupqa.  U  abadiy  muzliklar  ustidadir.  Yoz  oylarida 

muzlikning  yuqori  qatlami  erishi  bilan  o’simliklarning  tomirlari  va  bakteriyalar  jonlanib 

qoladi. Tundra turli qit'alarda turlichadir. Ammo unga borib  qolganda, hech ikkilanmasdan, 

Yer  yuzasining  eng  tund  va  beshafqat  mintaqalaridan  biriga  kelib  qoldim,  deb 

hisoblayverishingiz mumkin. 

 

BIOLOGIYA NIMA? 

 

Detektiv kitoblar o’qishni yoki filmlarni televizor orqali tomosha qilishni yoqtirasizmi? 

Ular  doimo  tomoshabinni  hayajonlantiradi.  To’g’rimi?  Siz  kimdir  nega  va  qanday  qilib, 

jinoyat qilganini bilishga qiziqasiz. Bizni urab turgan dunyoning ham xuddi shunday ochilishi 

kerak  bo’lgan  siru  asrori  ko’p.  Nima  uchun  hayvonlar  o’zini  bunday  tutadi?  O’simliklarni 

o’ziga xos yo’sinda o’sishga nima majbur etadi? Nega bizning tanamiz u yoki bu harakatlarni 

sodir etadi? 

Inson hamisha hayotning bunday jumboqlarini yechishga intilib kelgan. Detektivlardagi 

jinoiy  ishni  fosh  etuvchi  tergovchi  singari  bu  yerda  ham  ishni  dastlab  dalillar  yig’ishdan 

boshlash kerak. Tabiat tarixi bunday dalillarni to’plash va o’rganish bilan shug’ullanib kelgan. 

Bizning davrimizga kelib, u biologiya deb atala boshladi. «Biologiya» so’zi yunoncha 

«bios»  («hayot»)  va  «logos»  («fan»)  so’zlaridan  olingan.  Shunday  qilib,  biologiya  barcha 

turdagi organizmlar, o’simliklar va hayvonlar to’g’risidagi fandir. Bu fan ularning shakllari, 

faoliyati, vazifalarini va o’rab turgan atrof-muhitini o’rganadi. 

Bir so’z bilan aytganda, bu fan tirik tabiatni o’rganadi. Uning ayrim qismlari ma'lum bir 

organizmlar  guruhini,  masalan,  virusologiya  viruslarni,  bakteriologiya  bakteriyalarni, 

mikologiya  zamburug’larni,  botanika  o’simliklarni,  zoologiya  hayvonlarni,  anatomiya  esa 

odam  yoki  organizm  tuzilishini  urganadi.  Gistologiya  hujayralarni,  fiziologiya 

organizmlarning vazifasini, molekulyar biologiya va biokimyo esa hujayralarning vazifasini 

tadqiq qiladi. 

Biologiyaning asosiy vazifasi tirik tabiatning barcha hodisalarini, butun organizmning 

xossalari uning tarkibiy qismlari xossalaridan farq qilishini inobatga olgan holda, tushuntirib 

berishdir. 

Biologlar,  barcha  ma'lum  bir  hujayrali  va  kup  hujayrali  organizmlarni  ikkiga: 

prokariotlar  va  eukariotlarga  bo’lib  o’rganish  lozim,  degan  xulosaga  kelishdi.  Prokariotlar 

hujayralarining  aniq  bir  shakllangan  yadrosi  yuq.  DNK  (irsiy  axborot  tashigich)  ularning 

sitoplazmasida  joylashgan.  Prokariotlarga  bakteriyalar  va  ko’k-yashil  suv  o’tlari  misol 

bo’ladi. 

Prokariotlardan  farqli  o’laroq,  eukariotlar  hujayralarining  ma'lum  bir  shakllangan 

yadrosi  bor  va ulardagi  DNK  yadro  qobigi  bilan  o’ralgan. Olimlarning  fikricha, eukariotlar 

prokariotlardan  kelib  chiqqan.  Ularga  zamburug’lar,  o’simliklar  va  hayvonlarni  misol  qilib 

keltirish mumkin. 

Viruslar tirik organizmlarning ikkala guruhga ham kirmaydigan alohida turidir. 

Ammo  bugungi  kunda  biolog-izquvarlar  betartib  dalillarni  to’plash  bilangina  chegaralanib 

qolishayotgani  yo’q.  Ular  o’sha  dalillar  o’rtasidagi  bog’liqlik  va  aloqalar  bor-yo’qligini 

aniqlashga  ham  intilmoqda.  Masalan,  ularni  inson  bilan  uni  qurshab  turgan  millionlab  tirik 

mavjudotlar  o’rtasidagi  aloqalarni  aniqlash  qiziqtiradi.  Ular  bu  tirik  mavjudotlar  inson 

taraqqiyotiga nechog’li ta'sir etishini ham bilishni istaydilar. 

Biologlarni, umuman, Yerda qanday qilib ilk marta hayot paydo bo’lgani va u qanday 

shaklga ega bo’lgani to’g’risidagi eng buyuk sirdan voqif bo’lish qiziqtiradi. Shuning uchun 

ular hayot uchun zarur bo’lgan barcha shart-sharoitlarni o’rganishadi. Xuddi qidiruv byurosi 

ma'lumotlarni arxivga yiqqaniday, biologlar ham sayyoramizda mavjud barcha organizmlarni 

sinflarga bo’lib chiqish — tasniflashga harakat qilishadi. 

O’z  savollariga  javob  topish  uchun,  biologlar  tabiatga  murojaat  qilishadi  va 

jumboqlarga  javob  izlab,  okeanlarning  muzday  suvi  qa'riga  tushishadi,  eng  yuksak  tog’ 

cho’qqilariga chiqishadi. Ular inson qadami yetmagan changalzorlarga yo’l ochishadi, soatlab 

mikroskoplarga  tikilishadi.  Ba'zida  esa  hayot  sirlarini  anglash  uchun  g’alati  tajribalar 

qilishadi. Biologiya — o’ta murakkab fan. 

 

 

BOTANIKA NIMA? 

 

Inson  qadim  zamonlardan  buyon  o’ziga  oziq-ovqat  qidirarkan,  o’simliklar  dunyosini 

o’rganib keladi. Bu sohadagi bilimlar asta-sekin to’plana borib, o’simliklar to’g’risidagi fan — 

botanika vujudga kelishiga sabab bo’ldi. O’zini bu fanga bag’ishlagan ilk kishilar sehrgar deb 

hisoblangan tabiblar bo’ladi. Ular, avvalo, qaysi o’simliklarda zaharli moddalar bor, qaysilari 

inson va uy hayvonlarini davolashda qo’l kelishini aniqlashi lozim edi. Shuning uchun ham 

botanika uzoq yillar tibbiyotning bir qismi sifatida mavjud bo’lib keldi. 

AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar     

www.aql.uz

 

XVI  asrga  kelib,  turli  o’simliklarni  ilmiy  asosda  kuzatgan  va  o’z  kuzatishlarini 

yostiqday-yostiqday  kitoblarga  yozib  qoldirgan  ilk  olimlar  paydo  bo’ldi.  Bunday  kitoblar 

mualliflari  botanikaning  «otasi»  degan  nom  olishdi.  Ingliz  olimi  Charlz  Darvinning  XIX 

asrdagi inqilobiy ishlari botaniklarga o’simliklar dunyosi tarixini tushunishda muhim dastak 

bo’lib qoldi. Ular xuddi hayvonlar singari barcha o’simliklar qadimgi oddiy ajdodlaridan kelib 

chiqqanini aniqlashdi. Darvin o’tkazgan tadqiqotlar va uning nazariyasi o’simlikshunoslikda 

yangi bo’limlar va yo’nalishlar paydo bo’lishiga olib keldi. 

Shunday bo’limlardan biri o’simliklar anatomiyasidir. Bu bo’lim turli o’simliklarning 

tuzilishi  masalalari  bilan  birgalikda  ular  o’rtasida  qarindoshlik  aloqalarini  izlash  bilan  ham 

shug’ullanadi.  O’simliklar  o’rtasidagi  qarindoshlikni  o’rganishga  bag’ishlangan  tajribalar  u 

yoki  bu  tur  qanday  paydo  bo’lishini  aniqlash  va  ularni,  inson  ehtiyojlaridan  kelib  chiqqan 

holda, o’zgartirish yoki takomillashtirishga xizmat qiladi. Bu muammolarni o’rganadigan fan 

genetika deb ataladi. 

Ekologiya-botanikaning  yana  bir  sohasi.  U  o’simliklar  Yer  yuzasi  bo’ylab  qanday 

tarqalganini  o’rganish  bilan  shug’ullanadi.  Boshqacha  aytganda,  u  ma'lum  tur  nega  faqat 

ma'lum  bir  sharoitlardagina  mavjud  bo’lishi  to’g’risidagi  savolga  javob  berishga  harakat 

qiladi.  Paleobotanikaning  vazifasi  ilmiy  bilimlar  asosida  o’simliklarning  quyi,  odsiy 

shakllardan bugungi holdagi ko’rinishigacha bosib o’tgan yo’lini tiklashdan iborat. U ibtidoiy 

turlarning toshga aylangan qoldiqlarini o’rganadi. 

Botanikaning turli bo’limlari orasida o’simliklar fiziologiyasini ham eslab o’tish joiz. U 

o’simliklardagi  hayot  jarayonlarini,  masalan,  ularning  qanday  nafas  olishi  va  oziqlanishini 

o’rganadi. O’simliklar kasalliklarini o’rganadigan maxsus bo’lim o’simliklar patologiyasi deb 

ataladi. 

 

EVOLYUTSIYA NIMA? 

 

Odamlar  o’z  atrofini  qurshab  turgan  murakkab  organizmlarning  qanday  yashashini 

o’rganish  maqsadida  evolyutsiya  nazariyasini  yaratdi.  Ko’pchilik olimlar  bu  nazariyani tan 

oladi, ammo ayrimlari uni rad etadi. Ular, bu nazariya Injilga zid, deb hisoblashadi. 

Ushbu  nazariyaga  ko’ra,  zamonaviy  o’simlik  va  hayvonot  turlari  tabiiy  ravishda 

nisbatan  ko’hna  va  eng  oddiy  turlardan  kelib  chiqqan.  Ular  ham  o’z  navbatida,  yanada 

oddiyroq  turlardan vujudga  kelgan. Shu tariqa  million  yillar oldin  hayotning boshida sodda 

yelimshaksimon protoplazma quyqasi turgan. 

Bu  nazariyaga  ko’ra,  odam  ham,  xuddi  hozirgi  bir  tuyoqli  ot  besh  panjali  kichik 

ajdodidan o’rgiganiday (kelib chiqqan), nisbatan soddaroq mavjudotlardan kelib chiqqan. 

Olimlar  evolyutsiya  mavjudligini  isbotlash  uchun  uchta  asosiy  dalilni  keltirishadi. 

Birinchidan,  qadim  zamonlarda  yashagan  o’simliklar  va  jonivorlarning  qazib  olinayotgan 

qoldiqlarini  o’rganish.  Ayrim  qoldiqlar  evolyutsiya  mavjudligini  tasdiqlamoqda. 

Qazishmalarning  shahodat  berishicha,  ibtidoiy  odam  bundan  million  yil  avval  yashagan. 

Shuningdek,  qazishmalar  vaqtida  bundan  500  million  yil  avval  yashagan  dengiz 

qisqichbaqasiga  uxshash  mavjudotlarning  qoldiqlari  topildi.  Qazishmalar  tasdiqlashicha, 

Yerda baliqlar amfibiyalargacha, amfibiyalar sudralib yuruvchilargacha, sudralib. yuruvchilar 

parrandalargacha va hokozlar paydo bo’lgan. Olimlar shularga asoslanib, hayot bir shakldan 

ikkinchi bir shaklga qarab rivojlanib borgan, deb hisoblashadi. 

Evolyutsiyadan  darak  beruvchi  ikkinchi  dalil  embriologiyadir.  Bu  fan  organizmning 

tuxumdan boshlab taraqqiy etib borishini o’rganadi. Jo’janing rivojlanib borishi kuzatilganda, 

homila  bir  vaqt  baliqqa,  so’ngra  amfibiyaga,  undan  keyin  esa  sudralib  yuruvchilarga 

o’xshashlik bosqichini o’tganidan keyin, nihoyat parranda shakliga ega bo’lishi oydinlashadi. 

Barcha jonivorlarning homilasi o’z taraqqiyoti tarixini qaytaradi. 

Uchinchi dalil esa hozirgi hayvonlarning tana tuzilishidir. Masalan, toshbaqaning suyak 

va  oyog’i  mushaklari,  qushlarning  qanoti,  kitning  suzgichi,  otning  oldingi  oyoqlari  va 

odamning  qo’llari  tuzilishi  bir  xildir.  Odam  tanasida  bir  qarashda  kerak  bo’lmaydiganday 

tuyuladigan organlar bor. Taxminlarga qaraganda, ular bizga qadimgi ajdodlarimizdan o’tgan. 

Evolyutsiya  —  tabiiy  taraqqiyot  nazariyasi  yuzaga  kelishiga  turtki  bergan  dalillar  ana 

shulardir. 

 

O’SIMLIKLAR QAYERDAN PAYDO BO’LGAN? 

 

Zamonaviy  ilmiy  nazariyalarning  tasdiqlashicha,  bir  zamonlar  Yer  yuzida  na 

o’simliklar  va  na  hayotning  boshqa  bir  turi  bo’lmagan.  So’ngra,  bundan  yuz  million  yillar 

muqaddam  noma'lum  sabablarga  ko’ra,  protoplazmaning  dastlabki  zarralari  paydo  bo’lgan. 

Biologlar  o’simliklar  va  hayvonlardan  topgan  birlamchi  tirik  materiya  protoplazma  deb 

ataladi.  Olimlarning  taxminicha,  Yerdagi  tirik  organizmlar  o’sha  uvoq  zarralardan  kelib 

chiqqan. 

O’simlikka aylangan protoplazma qalin tashqi qoplam hosil qilishni va butun hayotini 

bir  joyda  qimirlamasdan  o’tkazishni  o’rgandi.  Bundan  tashqari,  u  ilk  marta  yashil  rangli 

modda  —  xlorofill  ishlab  chiqardi.  Bu  modda  Yerdagi  jamiki  tirik  mavjudot  hayoti  uchun 

birinchi darajali ahamiyatga ega. Xlorofillning xossalari o’simliklarga, havo va yerdan zarur 

ashyolarni olgan holda, o’z ehtiyoji uchun ozuqa ishlab chiqarish imkonini beradi. 

Ilk  yashil o’simliklar  bir  hujayrali  bo’lgan, ammo  keyinchalik ko’p  hujayrali  shaklga 

utgan.  O’sha  vaqtlar  ular  qurib  qolishdan  himoyalana  olmagani  uchun  faqat  suvliklarda 

AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar     

www.aql.uz

 

yashagan.  Ko’pgina  birlamchi  o’simliklar,  ko’rinishi  o’zgarib  ketgan  bo’lsada,  shu 

kunlargacha  saqlanib  qolgan.  Bunga  hammamizga  tanish  suv  o’tlarini  misol  qilib  keltirish 

mumkin. 

O’simliklarning  alohida  bir  guruhi,  boshqalaridan  farqli  o’laroq,  o’ziga  xlorofill 

yordamisiz ozuqa topishni o’rganib oldi. Bakteriyalar va zamburug’larning aksariyati bunday 

yashil bo’lmagan o’simliklarga kiradi. 

Hozirgi  o’simlik  turlari,  asosan,  suv  o’tlaridan  kelib  chiqqan.  Ularning  bir  qismi 

dengizdan  quruqlikka  chiqqanidan  so’ng  ildiz  otib,  tuproqda  o’rnashib  qoldi.  Ularda  qurib 

qolishdan  saqlaydigan  yupqa  teri  bilan  qoplangan  yaproqlar  hosil  bo’ldi.  Shu  tariqa  ilk 

yo’sinlar va qirqquloqlar vujudga keldi. 

Barcha qadimgi o’simliklar oddiy bo’linish yoki urug’lik vazifasini bajaruvchi mayda 

changsimon zarralar — sporalar yordamida ko’paygan. Sporalarda, urug’lardan farqli o’laroq, 

ozuqa  zahirasi  bo’lmaydi.  Vaqt  o’tishi  bilan  ayrim  sporali  o’simliklarda  yangi  organlar  — 

gullar paydo bo’lgan va natijada urug’lar yordamida yangicha ko’payish usuli qaror topgan. 

O’simliklarning  ikki  guruhi  bor:  urug’lilar  va  tuxumlilar.  Tuxumlarning  urug’lardan 

farqi  mevaning  himoya  po’sti  bilan  qoplanganidir.  Bu  o’simliklar  sayyoramizdagi  o’simlik 

dunyosi taraqqiyotining (hozircha) oliy bosqichidir. 

 

PROTOPLAZMA NIMA? 

 

Fanda  turli  kashfiyotlar  qilingan.  Ayrim  tabiat  hodisalari  laboratoriya  sharoitlarida 

takrorlanmoqda. Ammo protoplazma takrorlab bo’lmaydigan yoki sun'iy ravishda qayta hosil 

bo’lmaydigan moddadir. Protoplazma barcha jonivorlar va o’simliklarning tirik qismidir. 

Barcha  o’simlik  va  jonivor  organizmlari  hujayralardan  tarkib  topgan.  Ayrim 

mavju-dotlar,  jumladan,  odam  tanasida  millionlab  hujayralar  bor,  ammo  boshqa  bir 

mavjudotlar,  masalan,  protozoa  faqat  bir  hujayradan  tarkib  topgan.  Kit,  odam  va  atirgul 

organizmi hujayrasida bir xil modda — protoplazma bor. 

Hujayra protoplazmasi, asosan, ikki qismdan iborat. Markaziy, zichroq qismi — yadro, 

ikkinchi, nisbatan yumshoq va suyuq qismi sitoplazma deb ataladi. 

Protoplazmaning  tarkibi  har  xil.  Dar  bir  tirik  organizm  turi  o’ziga  xos  protoplazma 

shakliga  ega.  Ammo  bir  organizmning  o’zida  ham  turli  hujayralar  o’ziga  xos  protoplazma 

turlariga ega. 

Ammo, tafovutlarga qaramasdan, protoplazmaning 99% uglerod, vodorod, kislorod va 

azotdan, shuningdek, ayrim kimyoviy elementlarning qo’shimchalaridan tarkib topgan. 

Organizmga  tushgan  ovqat  hazm  bo’ladi  yoki  suyuqlikka  aylanadi.  So’ngra  hazm 

bo’lgan ovqatni protoplazma yutadi va ovqat uning tarkibiy qismiga aylanadi. Bunday jarayon 

assimilyatsiya  deb  ataladi.  Qizig’i  shundaki,  protoplazma  bu  jarayonda  o’lik  moddani  tirik 

materialga, ya'ni begona moddalarni o’ziga o’xshash moddaga aylantiradi. 

Protoplazma, shuningdek, o’simliklar yoki jonivorlar organizmida energiya yig’adi va 

uni  ajratib  chiqaradi.  U  tashqi  ta'sirga  o’ta  sezgir,  kuchli  yorug’lik  va  issiqlikdan  nobud 

bo’ladi. Kimyoviy elementlar uni tortishi yoki itarishi mumkin. Elektr toki uning fe'l-atvoriga 

kuchli  ta'sir  ko’rsatadi.  Ammo  hali  fanga  protoplazma  va  uning  faoliyati  to’g’risida  ko’p 

narsalar ma'lum emas.