Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

Ijtimoiy tizimdagi ixtilof

Ixtilof yomon his-hayajondan ilhomlangan ikki salbiy harakatning mahsuli ekani o‘z-o‘zidan ayon. Birinchidan, garchand loyiq bo‘lmasa-da, hukmron ozchilik kuchga tayanib, o‘z imtiyozlarini saqlab qolishga urinadi. Bunday holatda proletariat adolatsizlikka qahr-g‘azab bilan, qo‘rqitishga nafrat bilan, zo‘ravonlikka zo‘ravonlik bilan javob qaytaradi. Biroq barcha harakatlar ijobiy va ijodiy hodisa bilan: universal davlat, butun jahon cherkovi va varvarlarning jangovar otryadlari vujudga kelishi bilan yakunlandi.

Shunday qilib, ijtimoiy ixtilof shunchaki kelishmovchilik va bundan ortiq ham emas. Harakatni keng ko‘lamda kuzatar ekanmiz, uning bag‘rida ixtiloflardan keyin “palingez” boshlanishini ko‘ramiz.

Bir joyda qotib qolganlik, bir xillik hukmron ozchilikka xos xususiyat bo‘lgani bois, uning ichidan ijodiy yondoshuv, turli-tumanlikni izlash befoyda. Bu tabaqa o‘zining bepusht safiga yangi maslakdoshlarni jalb qilar ekan, korporativ birlik ruhini namoyish etar va aynan o‘z-o‘zini mahv etishni qoyil qilganligi bois o‘z-o‘zidan ko‘paymasdi. Lekin bu narsa hukmron ozchilikning universal davlat tuzishdagi ijodiy kuchiga to‘sqinlik qila olmasdi. Bu qavm ichida korporativ birlik qobig‘iga mahkam yopishib qolganlardan alohida ajralib chiqqanlar ham bor edi.

Bundaylar safiga militarist va uning izdoshi – mayda ekspluatatorni kiritish mumkin. Ellinlar tarixidan misol keltirsak. Aleksandr Makedonskiy militaristning ijobiy namoyandasi bo‘lsa, Sitseron nutq va pamfletlarida Sitsiliyani ahmoqona boshqarganligi alohida ta’kidlangan Verres (Gay Litsiniy Verres, Rim siyosiy arbobi, mil. avv. 73-71 yillar Sitsiliya provintsiyasini boshqargan. O‘z mansabini suiiste’mol qilib, poraxo‘rlikka berilgani uchun sudga tortilgan. Sudda uni qoralovchi sifatida Sitseron ishtirok etgan. Sud jarayoni tugamasdan o‘z ixtiyori bilan quvg‘inga ketgan va 43 yili Mark Antoniy tomonidan qatl qilingan – tarj.) ekspluatatorlarning yomon vakili sifatida maydonga chiqadi. Biroq Rim universal davlati o‘zining uzoq umri uchun militarist va ekspluatatorlar izidan kelgan va ularning xato-kamchiliklarini tuzatib, o‘layotgan jamiyatga qisqa muddat bo‘lsa-da umr bag‘ishlagan askar va amaldorlardan minnatdor bo‘lmog‘i lozim.

Bundan tashqari, ellinlar hukmron ozchiligi ichida Rim amaldorlari “o‘zim bo‘lay” demasdan, boshqalarga g‘amxo‘rlik qiluvchilarning birinchisi va yagonasi emasdi. Severlar sulolasi davrida stoik (Stoitsizm falsafiy ta’limoti tarafdori. Matonat va bardoshni targ‘ib qiladi – tarj.) Mark Avreliyning imperatorligi tarix sahifasidan joy olib bo‘lganda va stoik huquqshunoslar stoitsizm asarlarini Rim Huquq fani tiliga tarjima qilib tugatganlarida Rim bo‘rilarining Platon soqchi itlariga aylanishidek mo‘jiza yunon falsafasi tufayli sodir bo‘lgan edi. Ellin hukmron ozchiligida Rim ma’muri (amaldori) boshqalarga g‘amxo‘rlik qiluvchilarning amaliy ishlardagi namoyandasi bo‘lsa, yunon faylasufi bu tabaqaning muruvvatli intellektual salohiyati edi. Rim davlat tizimi yemirilishiga guvoh bo‘lgan avlod vakili Platon (203-262)ga kelib yunon faylasuflari oltin halqasi uzildi. Aslida bu uzilish Suqrot (mil. avv. 470-399 yillar) zamonida ellin tsivilizatsiyasi sinishi davrida voyaga yetgan avlod hayotida boshlangan edi. Bu sinishning fojiali oqibatlarini kamaytirish yunon faylasuflari va Rim mamurlari zimmasiga tushdi. Faylasuflarning sa’y-harakati mamurlarnikiga qaraganda ancha qimmatli va samarali natijaga olib keldi. Chunki parchalanib, inqirozga yuz tutayotgan jamiyat hayot to‘qimasi bilan faylasuflar qalin aloqaga ega edilar. Rim ma’murlari ellin universal davlati barpo etish harakatida yurganlarida faylasuflar bo‘lg‘usi avlodlar uchun akademiya ko‘rinishidagi “Mangu xazina” bino qilishdi.

Boshqa singan tsivilizatsiyalarda ham militarist va ekspluatatorlarning shafqatsiz izlaridan kelgan alturist (boshqalarga g‘amxo‘rlik qiluvchi – tarj.)larning oliyhimmatligini ko‘ramiz. Misol uchun, Xan (mil. avv. 202 – milodiy 221 yillar) sulolasi davrida qadimgi Xitoy universal davlatini boshqargan Konfutsian kitobsevarlari o‘z xizmat faoliyatlarida shunday yuksak cho‘qqilarga erishdiki, ular dunyoning boshqa burchagidagi rimlik zamondoshlari bilan bir xil ma’naviy darajada turar edi.

And universal davlatini boshqargan inklar va “shohlar shohi” Ahamoniylar noiblari tomonidan idora qilingan Suriya universal davlati hukmron ozchiligiga ham alturistlarning oliyhimmat kayfiyati yuqqan edi. Buni inklar va Ahamoniylar dushmanlari ham tasdiqlashgan. Xususan, ispan konkistadorlari inklarga tan berishgan bo‘lsa, Gerodot asarlari orqali tasvirlangan forslar portretida ham ijobiy bo‘yoqlar juda quyuq. Tarixchining yozishicha, forslar bolalarini besh yoshidan yigirma yoshgacha uch narsaga: chavandozlik, kamondan o‘q otish va rost gapirishga o‘rgatishgan. Biroq yunonlar nuqtai nazaridan fors saxovatpeshaligiga eng yuksak bahoni buyuk Aleksandr bergan. Minglab makedon askarlari qoni va jasorati evaziga qo‘lga kiritilgan hukmronlikni – forslarni davlat boshqaruviga jalb qilish orqali Aleksandr yana ularning o‘ziga qaytarib berdi. Albatta, bu tutum makedoniyaliklarning g‘oliblik tuyg‘ularini haqorat qilardi. Lekin shunga qaramasdan bu siyosatni Aleksandr o‘zigagina xos puxtalik bilan amalga oshirdi. U fors amaldorlarining qizini xotinlikka oldi. Jahongir makedoniyalik zobitlarni fors ayollariga uylanishga majburlab, bu yo‘lda ham qo‘rqitish, ham sotib olish usulini qo‘llardi. U fors yigitlarini o‘z armiyasi safiga safarbar ham qildi.

Xullas, hukmron ozchilik o‘zlari barpo etgan universal davlatlarda juda ijobiy iz qoldirgan. Sinish fasliga kirgan yigirmata tsivilizatsiyadan o‘n beshtasi inqiroz sari borar ekan, bu davrni chetlab o‘tolmadi. Biz ellinlar universal davlatini Rim imperiyasi, andlarning universal davlatini inklar imperiyasi, qadimgi Xitoy universal davlatini Sin va Xan sulolalari imperiyasi, Shumerlar universal davlatini Shumer imperiyasi, Vavilon universal davlatini Yangi Vavilon podshohligi, Minoy universal davlatini “Minos talassokratiyasi”, mayyalar universal davlatini mayya “qadimgi imperiyasi”, Suriya universal davlatini Ahamoniylar imperiyasi, hind universal davlatini buyuk Mo‘g‘ullar imperiyasi (g‘arb ilmida yoyilgan odatga ko‘ra, boburiylar sulolasini muallif shunday nomlaydi – tarj.), rus-pravoslav universal davlatini Moskva davlati, pravoslav universal davlati tanasini Usmonli turklar imperiyasi, Uzoq Sharq dunyosi universal davlatini Xitoydagi Mo‘g‘ullar imperiyasi va Yaponiyadagi Tokugava syogunati bilan tenglashtirishimiz mumkin.

Yana shuni e’tirof etish kerakki, siyosiy faoliyatga layoqat hukmron ozchilikning yagona qobiliyati emasdi. Ellin hukmron ozchiligi nafaqat Rim ma’muriy tizimini, shu bilan birga yunon falsafasini ham dunyoga keltirdi. Inqirozga yuz tutayotgan qadimgi Xitoy jamiyatining hukmron ozchiligi Lao-tsziga nisbat berilgan Konfutsiy ta’limotini dunyoga keltirdi.