Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

ZAMONAVIY G‘ARB VA ISLOM OLAMI

XV asr oxirlarida arab musulmon tsivilizatsiyasi Gibraltar bo‘g‘ozidan Senegalgacha Afrikaning Atlantika okeani qirg‘oqlarini o‘z nazoratida ushlab turardi. Umuman olganda, bir-biriga orqa o‘girib olgan ikki (arab va Eron islom jamiyatlari ko‘zda tutilmoqda – tarj.) qon-qardosh islom jamiyati G‘arb va rus dunyosi uchun Ko‘hna Olam (Evroosiyo)ning boshqa tomonlariga olib boradigan yo‘llarni yopib qo‘ygandi. G‘arbiy xristian dunyosini tropik Afrikaning ichki o‘lkalariga eltadigan yo‘llarga to‘siq edi bu. Shu bilan birga arablar nafaqat “qora qit’a”ning Sahroi Kabir va Sudan orqali shimolini, shuningdek, Hind okeani yuvib turgan – Suaxil xalqlari (hozirgi Tanzaniya, Keniya, Mozambik davlatlari hududida yashovchi xalq – tarj.) makoni – sharqiy qirg‘oqlarini ham o‘z nazoratlari ostiga olishgandi. Misrlik vositachilarning hamkori bo‘lgan Venetsiya savdogarlari uchun yopiq bo‘lgan Hind okeani haqiqatda arab ko‘liga aylangandi. Arab floti Afrika qitasining G‘arbida ham, Sharqida ham erkin suzib yurardi. Bundan tashqari, ular Indoneziya orollariga suzib borib, bu o‘lkalar xalqlarini hinduizmdan islomga o‘tkazishdi va Tinch okeanining g‘arbiy qirg‘oqlarida, Filippin janubida o‘zlarining avapostlarini (qo‘shindan ilgariroq qo‘yilgan soqchi post – tarj.) tashkil etishdi.

Shu vaqtda, bir qarashda Eron musulmon tsivilizatsiyasi bundan-da kuchli strategik mavqega ega edi. Usmoniylar imperiyasi asoschilari Kons­tantinopol, Karaman va Tranpezundni egallab olishdi. Ular Qrimni fath etib, Qora dengizni Usmoniylar ko‘liga aylantirishdi. Boshqa turk tilli musulmonlar islom saltanati chegaralarini Qora dengizdan Volga daryosining o‘rta oqimigacha yoyib yuborishdi. G‘arbiy frontning qarama-qarshi tomonida esa, Eron dunyosi o‘z chegaralarini Xitoy, Bengaliya va Janubiy Hindistongacha bo‘lgan hududlar hisobiga kengaytirdi.

Islomning bu ulkan yo‘l darvozasi G‘arb olami uchun tahdid edi va kuchli qarshi harakatni vujudga keltirdi. Atlantika okeani qirg‘oqlarida yashovchi g‘arbiy xristian dunyosi xalqlari XV asrda to‘g‘ri yelkanli, uchmachtali okean kemasini ixtiro qilishdi. Bunday kema oylab portga kirmasdan suzib yurishi mumkin edi. Ana shunday kemalarda portugaliyalik dengizchilar 1420 yil Madeyra, 1432 yil Azor orollarini kashf qilishdi. 1445 yil arab dengiz frontini aylanib o‘tib, 1498 yil Hindistonning Kalkutta shahriga qadam qo‘yishdi. 1511 yil Tinch okeaniga chiqib, Kantonda o‘z bayroqlarini ko‘tarishdi, 1542-1543 yillarda esa ularning ko‘z oldida Yaponiya qirg‘oqlari namoyon bo‘ldi. Ko‘z ochib-yumguncha portugallar Hind okeanini arablar qo‘lidan tortib olishdi.

Portugal dengizchilari o‘zlarining Sharq tomon kutilmagan harakatlari bilan G‘arb dunyosining dengiz chegaralarini kengaytirayotgan va arab-musulmon olamini qanotdan aylanib o‘tayotgan bir paytda, daryo qayiqlarida Sharq tomon yo‘lga chiqqan rus kazaklari kutilmaganda va shiddat bilan shimol tomondan Eron-musulmon dunyosini aylanib o‘tib, rus olami hududlarini kengaytira boshladilar. Moskva podshosi Ivan IV 1552 yil Qozonni bosib olib, kazaklarga Sharq tomon yo‘l ochib berdi. Eron-musulmon olamining Shimoli-sharqiy qal’asi bo‘lgan Qozon qo‘ldan ketgandan keyin, rus-pravoslav xristian dunyosining Sharq tomon yo‘lini ko‘chmanchi kazaklar uchun tabiiy yo‘ldoshga aylangan sovuq iqlim va o‘rmonlargina to‘sishi mumkin edi. Ular Ural tog‘idan oshib o‘tib, Sibir suv yo‘llari orqali 1638 yil Tinch okeaniga, 1652 yil 24 mart kuni Manjuriya imperiyasining Shimoli-sharqiy sarhadlariga yetib kelishdi. Bu yangi chegaralarni zabt etgan, kengaygandan-kengayib borayotgan rus dunyosi nafaqat Eron olamini, shu bilan birga, butun Yevroosiyo dashtini qanotdan aylanib o‘tgan edi.

Shunday qilib bor-yo‘g‘i yuz yilga yaqin vaqt ichida Eron va arab jamiyatlarini o‘z ichiga olgan islom dunyosi nafaqat qanotlardan aylanib o‘tildi, shu bilan birga to‘la qurshab olindi. XVI-XVII asrlar bo‘sag‘asida sirtmoq qurbonning bo‘yniga tushdi.

Islom dunyosini jonsiz kurash domiga tortgan bu kutilmagan holat favqulodda hodisa bo‘lmasa-da, har ikki tomon talabi va maqsadi nuqtai nazaridan qat’iy harakat qilish – ya’ni G‘arb va rus tomoni himoyasizdek tuyulgan o‘ljaga tashlanishi, islom olami tomoni esa ilojsiz ko‘ringan vaziyatdan chiqish uchun chora izlashi zarur va tabiiydek tuyulardi. Ammo har ikki tomon yuzaga kelgan holatni to‘la anglab ulgurmasidanoq bu jarayon o‘z nihoyasiga yetadi. 1952 yil bir necha olis hududlarinigina yo‘qotgan islom olami mohiyatan hali qo‘l urilmagan makon edi. Misrdan Afg‘onistongacha, Turkiyadan Yamangacha – islomning markaziy yadrosi xorijiy siyosiy boshqaruvdan, hech bo‘lmaganda nazoratidan xoli edi. 1882 yildan boshlab, 1914-1918 yillarda bo‘lib o‘tgan Birinchi jahon urushi davrida ingliz va frantsuz imperalizmining mustamlakachilik to‘lqini ostida qolib ketgan Misr, Iordaniya, Suriya va Iroq bu davrga kelib oqim tubidan mustaqil davlat sifatida yuzaga chiqdi. Endi bu davlatlarga G‘arb mamlakatlari emas, arab dunyosining yuragida paydo bo‘lib qolgan sionistlar xavf solardi.

Musulmon xalqlarining “G‘arb masalasi”ga yondoshuvining tushunish kalitini uch holatdan topish mumkin. Zamonaviy G‘arb madaniyatining ta’siri ularning hayotida bosh muammoga aylangan chog‘da, musulmon xalqlari xuddi ruslardek siyosiy jihatdan hali o‘zlariga xon, ko‘lankalari maydon edi. Shu bilan birga ular buyuk harbiy an’analar merosxo‘ri edilar va bu narsa musulmon farzandlarining ko‘ziga islom tsivilizatsiyasining qadriyatlariga kafolat bo‘lib ko‘rindi. Va urushlarda G‘arb dunyosidan mag‘lubiyatga uchrash harbiy soha bo‘yicha ularning bugungi qoloqliklarini yaqqol namoyish qildi va bu zarba musulmonlar uchun kutilmagan bo‘ldi.

O‘z-o‘zidan mamnun yurgan musulmonlarning tarixdagi harbiy qahramonliklari ularning qon-qoniga shu qadar chuqur singib ketgan ediki, 1683 yil Vena ostonasidagi mag‘lubiyatdan kerakli xulosa chiqarilmagan edi. 1768 yil Usmonlilar imperiyasi va Rossiya o‘rtasida urush boshlanganda Boltiq dengizida qurilgan flot turklarga qarshi yuborilayotgani haqida ularni ogohlantirishganda, to bu flot O‘rta Yer dengiziga yetib kelmaguncha, Boltiq dengizi bilan O‘rta Yer dengizi o‘rtasida suv yo‘li borligiga turklar o‘jarlik bilan ishonishmagandi. Xuddi shunday, oradan o‘ttiz yil o‘tib, venetsiyalik savdogarlar Napoleonning Maltani bosib olishi Misrga qarshi hujumga tayyorgarlik ekanligidan mamluklar qo‘mondoni Murodbeyni ogohlantirishganda, u bu g‘oyaning bema’niligidan kulgan edi. G‘arb harbiy mashinasidan mag‘lubiyatga uchrashning oqibati sifatida XVII-XIX asrlar bo‘sag‘asida Usmonlilar dunyosi, shuningdek, bundan bir asr avvalroq rus olamida yuqoridan, ya’ni oliy hukmdor tashabbusi bilan boshlangan g‘arblashtirish harakati qurolli kuchlarni qayta tashkil qilishdan boshlandi. Biroq Usmonlilar va Pyotr I ning bu boradagi siyosatini bir-biridan farqlovchi muhim bir jihat bor edi. Buyuk Pyotr g‘arblashtirish “yo barcha sohada yoki hech narsada” bo‘lishi kerak, deb voqealar rivojini oldindan ko‘ra bildi. U g‘arblashtirish siyosati nafaqat harbiy, shu bilan birga jamiyat hayotining barcha sohalarida amalga oshirilsagina muvaffaqiyat qozonishini tushunib turardi. Usmonlilarning g‘arblashtirishga moyil bo‘lmagan kuchlari mamlakatga azob-uqubat, qoloqlik, mag‘lubiyatlar keltirgan xatolari muqarrar bo‘lib qolganiga qaramasdan, 1768 yil rus-turk urushi nihoyasiga yetgandan to 1918 yil Birinchi jahon muhorabasi oxirigacha yot madaniyat elementlarini tanlab qabul qilish mumkin, degan xom xayol bilan umr o‘tkazishdi. Ana shu davrda usmonlilar tomonidan G‘arb taraqqiyotidan o‘zlariga qabul qilgan miqdorga nisbatan: “har safar juda oz va juda kech” degan hukm chiqarish mumkin. 1919 yilgacha Mustafo Kamol va uning salaflari xuddi Pyotr Birinchidek g‘arblashtirishni jamiyat hayotining barcha sohalariga olib kira olmadilar.

Mustafo Kamol tomonidan jamiyat hayotiga g‘arb taraqqiyotini olib kirish asosida tashkil qilingan yangi turk milliy davlati hozirda anchayin muvaffaqiyat qozonmoqda. Shu bilan birga, islom olamining boshqa joylarida bunday harakat (ya’ni ushbu kitob yozish boshlanganida – 1920 yillarning oxiri –tarj.) sezilmayapti.

Ko‘hna dunyo (Evroosiyo)dagi to‘rtta tsivilizatsiyaning uchtasi islom dunyosida yuzaga kelgan edi. Bugun yo‘qolib ketgan jamiyatlar qachonlardir Nil, Dajla, Frot va Hind daryosi vodiylarida qishloq xo‘jaligi boyliklarini zahmatli mehnat orqali yetishtirgan edilar. Bunga ular suv oqimi va sathini nazorat qilish orqali erishishgandi. Biroq islom olami boy xo‘jalik resurslariga qishloq xo‘jaligi uchun yaroqsiz yerlardan topilgan yer osti boyliklarini aniqlashgandan so‘ng erishishdi. Neft quduqlaridan chiqayotgan olovni islomga qadar zardushtiylar o‘z diniy marosimlarini o‘tkazishdagina qo‘llashardi xolos. 1723 yil Pyotr Birinchining josusi bu “olov”ning iqtisodiyot uchun haqiqiy qimmatini sezib qoldi. Faqat oradan yana 150 yil o‘tgandan keyingina Boku nefti iqtisodiy foyda bera boshladi. Bokudan topilgan neft koni Iroq Kurdistoni, Fors ko‘rfazi va bir paytlar mutlaqo yaroqsiz hisoblangan Arabiston yarim oroli hududlarigacha cho‘zilib ketgan “yonilg‘i belbog‘i”ning bir uchi ekanligi ma’lum bo‘ldi. Neft uchun boshlangan kurash keskin siyosiy vaziyatni tug‘dirdi. Chunki Kavkazdagi neft luqmasi ruslar, Fors ko‘rfazi, Arabistondagilari esa G‘arb davlatlari nazoratidan o‘tgan hamda ular bir-biriga nihoyatda yaqin joylashgandi.

Islom olamining yaxlitligi, birligi aloqalarini tiklashning ahamiyati oshgani sari bu keskinlik yanada kuchayib bordi. Bir tomondan Rossiyaning, ikkinchi tomondan Hindiston, Janubi-sharqiy Osiyo, Xitoy va Yaponiyaning Atlantika qirg‘oqlarida joylashgan G‘arb davlatlari bilan quruqlik, suv va havo orqali yaqin aloqalari yo‘li Islom dunyosi hududlaridan o‘tardi. Aloqa yo‘llari xaritasida ham, neft konlari xaritasida ham Sovet Ittifoqi va G‘arb bir-biriga xavfli yaqinlikda turardi.