Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

TARIXDA QONUN VA ERKINLIK

Hozir o‘rganiladigan muammo 1914 yilgacha G‘arb odamini juda oz be­zovta qilgan. Buning sababi – muammo yechimlari birortasi boshqasiga qaraganda qoniqarli emas. Inson taqdiri insondan yuqori turuvchi qonun bilan boshqariladi degan tushunchaga yo‘l qo‘yilganida bu qonunni “taraqqiyot qonuni” deb atashgan. Boshqa tomondan esa, bunday qarashga yo‘l qo‘yilmagan chog‘da erkin va aql-idrokka tayangan inson faoliyati ham taraqqiyotda xuddi shunday natijaga erishadi, deb ishonishgan. XX asr o‘rtasiga kelib vaziyat tubdan o‘zgardi. O‘tmishda tsivilizatsiyalar halokatga uchragani va hozirgi G‘arb kishisi bunyod etgan da’vogarlik darajasidagi osmono‘par bino ham darz ketayotganligi ma’lum bo‘ldi. 1919 yil nashr qilingan Osvald Shpengler (1880-1936, nemis faylasufi. Ikki jildli “Evropaning so‘nishi” (1918-1922) asaridan keyin mashhur bo‘lgan. U yagona insoniy madaniyat mavjud emas va madaniyat o‘la turib tsivilizatsiyaga aylanadi degan naziriyani ilgari surgan)ning dabdabali nomlangan “Evropaning so‘nishi” asarida ilgari surilgan qonunga o‘xshash qonun haqiqatan ham mavjudmi? Bu qonunga ko‘ra hozirgi tsivilizatsiyani ham avvallari bo‘lganidek halokat kutmoqdami? Biz o‘tmishdoshlarimiz xatolarini tuzatib, o‘z taqdirimizni o‘zimiz yarata olamizmi?

Bu o‘rinda birinchi navbatda “qonun” so‘zini qay ma’noda qo‘llayotganimizni aniqlab olishimiz zarur. Ya’ni inson tomonidan hamma ko‘rib, bilib yurgan odatdagi qonunchilikni nazarda tutayotganimiz yo‘q, balki biz tahlil qilayotgan “qonun” inson faoliyatini boshqaradigan va inson tomonidan yozilgan odatiy qonunga o‘xshab ketsa-da, biroq u inson tomonidan yaratilmagani va inson tomonidan o‘zgartirilmasligi bilan ajralib turadi.