Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

CHERKOV VA SIVILIZASIYA

Rim imperiyasi hukumati va uning tarafdorlari imperiyaning tanazzulida xristianlik cherkovini aybdor bildi. Imperiya inqirozi zo‘rayishi bilan ayblov ham kuchayib bordi. Ayniqsa, o‘lim to‘shagida yotgan imperiyada 176 yil Sels, 416 yil majusiyparast Rutiliy Namatsian tomonidan xristianlikka qarshi yozilgan asarlar tufayli xristianlikni ma’naviy va intellektual aynishga sabab qilib ko‘rsatish yanada avj oldi. Tarixchi Gibbon yetmish bir bobdan iborat asari yakunida “Men din va varvarlar g‘alabasini qog‘ozga tushirdim”, deb yozar ekan, u Sels va Rutiliy tarafdori sifatida maydonga chiqdi.

XX asr antropologi Jeyms Jorj Frezer (1854-1941, britaniyalik dinshunos, antropolog, etnolog olim. 1930 yil ko‘r bo‘lib qolgan – tarj.) asarida esa Gibbonning fikrlari yanada ochiq va keskin bayon qilingan: “Yunon va Rim jamiyatlari shaxsning jamiyat, fuqaroning davlat manfaatlariga bo‘ysunishi shaklida vujudga kelgan edi. Jamiyatda individning narigi dunyodagi rohat-farog‘ati emas, davlat xavfsizligi va gullab-yashnashi asosiy mezon qilib belgilangandi. Ana shu ruhda tarbiya topgan fuqarolar o‘z hayotlarini jamiyatga beminnat xizmat qilishga tikkan edilar va kerak bo‘lsa, umumravnaq yo‘lida jonlarini berishga ham tayyor turishardi. O‘z shaxsiy hayotlarini jamiyat manfaatlaridan ustun qo‘yish ularning xayoliga ham kelmasdi.

Insonning hayotdagi asosiy maqsadi Xudo bilan bog‘lanish va shaxsini qutqarish, bu yo‘lda davlat ravnaqi, nainki ravnaqi, hatto davlatning o‘zi ham hech narsaga arzimasligi g‘oyalarini yoygan Sharq dinlari tarqalishi bilan vaziyat keskin o‘zgardi. Bunday egoistik ta’limot qabul qilinishining shaksiz oqibati shu bo‘ldiki, dindorlar jamiyatga xizmat qilishdan uzoqlashib, butun o‘y-xayollarini shaxsiy ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratdilar va ular hayotdan jirkanib, uni abadiy hayot oldidan sinov makoni sifatida ko‘ra boshlashdi. Taxayyul olamiga chekingan, dunyoviy ishlarni rad etib, undan butunlay qo‘lini yuvgan zohid xalq tasavvurida ideal insonga aylandi. Zohid ideali qadimgi Vatan manfaati yo‘lida jonini ham beradigan qahramon-vatanparvar ideali o‘rniga keldi. Inson hayotining butun maqsad-muddaolari, sa’y-harakatlari narigi dunyoda jannatga tushishga qaratildi. U dunyo deb, bu dunyo ishlari unutildi. Jamiyat hayoti butunlay izdan chiqa boshladi: davlat va oila aloqalariga putur yetdi, jamiyat qismlarga bo‘lina boshladi, jamiyat boshi uzra varvarlikka qaytish xavf tug‘ildi. Inson o‘z shaxsiy manfaatlarini mamlakat ravnaqiga qaratsa, fuqarolar jamiyat bilan faol hamkorlik qilsagina taraqqiyotga yo‘l ochiladi. Odamlar esa o‘z yurtlarini himoya qilishdan bosh tortib va hatto inson naslini davom ettirishdan voz kecha boshlashdi… Bunday vasvasa ming yillar davom etdi. O‘rta asrlar oxirida yevropaliklarning hayotiy maqsad-maslakda azaliy tamoyillarga qaytishi va hayotga mardona, sog‘lom qarashlari antik adabiyot va san’at, Arastu falsafasi va Rim huquqining tiklanishi bilan boshlandi. Sivilizatsiya rivojining uzoq davom etgan turg‘unligi barham topdi”.

Kishining g‘ashini keltiradigan “evropaliklarni hayotiy maqsad-maslakda azaliy tamoyillarga qaytish”ga Frezer da’vati Alfred Rozenberg (1893-1946, nemis siyosatchisi va yozuvchisi. Natsizmning irqiy mafkurasini ishlab chiqish bilan shug‘ullangan. 1941 yildan bosib olingan sharqiy yerlar vaziri. Nyurnberg xalqaro tribunali hukmi bilan osib o‘ldirilgan) tilidan ham yangragan.

Haqiqatda esa ellin jamiyati xristian yoki boshqa dinlar kirib kelmasdan avvalroq inqirozga yuz tutayotgan edi. Tadqiqotimiz davomida biror-bir oliy din hech qachon tsivilizatsiyaning o‘limiga sabab bo‘lmagan, degan xulosaga keldik.

Frezer oliy dinni mohiyatan jamiyat manfaatlariga zid deb biladi. Sivilizatsiya timsoliga aylanishga da’vogar bo‘lgan ijtimoiy qadriyatlar tsivilizatsiyaning inson manfaatlari doirasidagi ideallaridan oliy din ideallariga aylanganda ularga shak-shubhasiz ziyon yetadimi? Ma’naviy-ruhiy va ijtimoiy qadriyatlar bir-biriga qarama-qarshi va dushmanmi? Yakka inson ruhini gunohlardan qutqarish hayotning oliy maqsadi qilib belgilanganda tsivilizatsiya tizimi parokanda bo‘ladimi? Frezer bu savollarga “ha” deb javob beradi. Bunday javob to‘g‘ri bo‘lganda edi, inson hayoti ma’naviy poklanishdan xoli bo‘lgan fojiani anglatardi. Binobarin, Frezer qarashlari oliy dinlar tabiati va inson tabiatini noto‘g‘ri tushunishga asoslanmoqda.

Inson o‘zligini yo‘qotgan va ma’naviy poklanishdan xoli qumursqa yoki peshonasida bitta ko‘zi bor afsonaviy maxluq emas-ku! Aksincha, inson o‘z shaxsini boshqa shaxslar bilan muloqot vositasida namoyon qiladigan va rivojlantiradigan “ijtimoiy mavjudot”dir. Jamiyat bir individning boshqasi bilan munosabatda shoxobchalari kesishgan nuqtasidir. Bu jarayon faqat inson faoliyati bilan yashaydi va o‘z navbatida, jamiyatsiz hayot kechira olmaydi. Shaxs (individ)ning boshqa odamlar va Xudo bilan munosabatida hech qanday nosozlik (nouyg‘unlik) mavjud emas. Insonning Xudo oldidagi burchi va boshqa odamlar, jamiyat oldidagi burchi o‘rtasidagi uyg‘unlikka erishuvini Frezer o‘ta jo‘n talqin qilgan.