Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

Ichki proletariat. Ellin timsoli

Ellin ichki proletariati paydo bo‘lishini murtak davridan kuzatishni xohlasak, tarixchi Fukidid asarlaridan yaxshiroq manba topolmaymiz. Tarixchi ijtimoiy inqirozning dastlabki davri Kerkirda qanday namoyon bo‘lganini quyidagicha tasvirlaydi: “O‘zaro kurash shunday yovuz va shafqatsiz ko‘rinish oldiki, u barchada dahshatli taassurot qoldirdi. Bunday shafqatsizlik ilk bora ro‘y berayotgan edi. Haqiqatan, keyinchalik butun ellin olami partiyalar o‘rtasidagi kurashdan juda chuqur ruhiy iztirobga tushdi. Har bir shaharda xalq partiyalari yo‘lboshchilari afinaliklarni, oligarxlar boshliqlari esa lakmidoniyaliklarni yordamga chaqirishdi. Partiyalar arboblarining tinch zamonda kimnidir yordamga chorlashga ehtiyoji ham, moyilligi ham yo‘q edi.

Afina va Lakmedon bir-biri bilan yovlashib qolganidan so‘ng, ikki partiya dohiylari raqiblarini mag‘lub etish va o‘z kuchini mustahkamlash uchun osongina ittifoqchi topa bilishardi. Shahardagi bunday vaziyatdan norozilar ham siyosiy yangilanishga intilib, chet elliklarni ishtiyoq bilan yordamga chaqirishardi. Oqibatda ichki kurashlar natijasida shahar boshiga ko‘p kulfatlar yog‘ilardi. Inson tabiati o‘zgarmas ekan, bunday kulfatlar avval ham, keyin ham sodir bo‘laveradi. Tinch va rivojlanish zamonida davlat ham, alohida shaxslar ham o‘z xatti-harakatlarida ezgu niyat va maqsaddan kelib chiqishadi. Chunki ular erkin harakat qilishdan mahrum etadigan sharoitga tobe emas. Urush esa odamlar turmushi, fikrini o‘zgartirib yuboradi, ularni osuda hayotdan ayiradi. Urush zo‘ravonlikni o‘rgatadi. Xuddi shunday – ichki urushlar o‘shanda butun Ellada shaharlarini qamrab oldi. Ayrim shaharlar bunday birodarkushlik urushlariga boshqalariga qaraganda kechroq duch kelgan bo‘lsa-da, qo‘shni shaharlarda bo‘lib o‘tgan xunrezliklarni eshitgani bois oldingilaridan o‘n barobar o‘tib tushdi. (Fukidid. Tarix, III, 82).

Uy-joysiz qochoqlar soni ko‘payib borishi bunday nizoning birinchi ijtimoiy oqibati bo‘ldi. Bu yovuzlikni Aleksandr Makedonskiy qochoqlarni o‘z uylariga tinch qaytarish uchun shahar-davlatlar hukmron doiralarini majbur qilishi ham naf bermadi. O‘zaro urushlar alangasi kuchaygandan-kuchayib borar, qochoqlar faqat askar sifatida yollanishdan o‘zga chora topa bilmasdi. Bunday ortiqcha harbiy kuch esa urush tegirmoniga suv quyar va yana yangi qochoqlar paydo bo‘lishiga olib kelardi…

Urushlar tufayli Ellada farzandlari ma’naviy olamiga berilgan zarba yoniga, aynan yana shu urush orqasidan ipi yechilib ketgan iqtisodiy vayronkor kuchlar hamlasi ham qo‘shildi. Misol uchun Aleksandr va uning merosxo‘rlari Janubi-g‘arbiy Osiyoda olib borgan urushlarda ming-minglab uy-joysiz yunon o‘zlariga o‘xshash odamlarni qirib tashlab nasiba topdi. Ahamoniylar xazinasida ikki yuz yil mobaynida to‘plangan quyma oltinlar bilan yollanma askarlarga maosh to‘lanardi. Bu oltin pullar muomalaga kirib, aylanma mablag‘ miqdorini ko‘paytirib yubordi. Bu esa dehqonlar va hunarmandlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi.

Ana shunday shafqatsiz “tag-tomiri bilan barham berish” jarayonida ellin ichki proletariati paydo bo‘lganligi hech bir shubha uyg‘otmaydi.

Proletariat safini ilk bor to‘ldirganlar, avvalo, ma’naviy jihatdan, so‘ng esa iqtisodiy jihatdan qashshoqlashgan edi. Makedoniyaning bosqinchilik urushlari orqasidan ellin ichki proletariati saflari tez ko‘payib bordi. Urush tufayli Misr, Vavilon, Suriya jamiyatlari ellin hukmron ozchiligi tuzog‘iga tushib qoldi.