Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

YANGI DAVR G‘ARBI VA ZAMONAVIY SIVILIZASIYALAR TO‘QNASHUVI

“Hozirgi zamon G‘arb tsivilizatsiyasi” tushunchasidagi “hozirgi zamon” yoki “zamondosh” so‘zini “o‘rta sinf (“burjua”)ga tegishli” deb bilsakkina, u aniq ma’no kasb etadi. G‘arb jamiyatlari ta’sirchan kuchga ega burjuaziyani dunyoga keltiribgina “zamonaviylik” kasb etdi. XV asr oxirida boshlangan G‘arb tarixining yangi sahifasini biz “zamonaviy” deb hisoblaymiz. Chunki xuddi shu davrdan boshlab rivojlangan G‘arb jamiyatlarida o‘rta sinf boshqaruvni o‘z qo‘liga ola boshladi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, G‘arb tarixining ana shu zamonaviy davrida chet elliklarning g‘arblashish iqtidori ularning o‘rta sinf turmush tarziga moslashishiga bog‘liq bo‘lib qoldi. G‘arblashish pastdan boshlangan yunon-pravoslav, Xitoy va yapon ijtimoiy tizimida avvaldan o‘rta sinf elementlari mavjud edi va aynan shu qatlam ta’siri orqali g‘arblashish jarayoni kechdi. Boshqa tomondan esa, g‘arblashtirish yuqoridan, ya’ni hukmdor tomonidan farmonlar orqali amalga oshirilganda tadrijiy yo‘l orqali haqiqiy o‘rta sinfning vujudga kelishiga umid yo‘q edi. Chunki bunday siyosat tufayli tabiiy ravishda o‘rta sinf shakllanmadi va shu bois uning o‘rnini sun’iy ravishda ziyolilar qatlami bilan almashtirishga majbur bo‘lishdi.

Rossiya, islom va hind dunyosida ana shu yo‘l bilan vujudga keltirilgan ziyolilar qatlami xarakteriga G‘arb o‘rta sinfi xususiyatlarini muvaffaqiyat bilan singdirishdi. Rossiya ziyolilari ruhiga olib kirilgan bu xususiyatlar anchayin mo‘rt bo‘lib chiqdi. Chunki Rossiya jamiyatini G‘arb o‘rta sinfi darajasiga ko‘tarish uchun Pyotr tomonidan vujudga keltirilgan ziyolilar qatlami 1917 yilgi inqilobiy portlashdan oldinroq, ya’ni avvalboshdanoq ham podsho hukmronligiga, ham G‘arb burjua ideallariga qalban qarshi edilar.

G‘arb o‘rta sinfi va hozirgi zamon ziyolilar uchun umumiy bo‘lgan yana bir tajriba shundan iboratki, ular ham, bular ham o‘zlarining birinchi ish beruvchilariga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, uzil-kesil hukmronliklarini o‘rnatishdi. Buyuk Britaniya, Gollandiya, Frantsiya va boshqa G‘arb mamlakatlarida o‘rta sinf monarxlar joyini egallab hokimiyat tepasiga keldi. Holbuki, aynan monarxlar tomonidan o‘z vaqtida o‘rta sinfning qo‘llab-quvvatlanishi ularning taqdirida hal qiluvchi rol o‘ynagan edi. Yevropaga taalluqli bo‘lmagan davlatlarda esa ziyolilar mustabid hukmdorlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib hokimiyatni egallashdi. Pyotr Rossiyasi, Usmonlilar imperiyasi va Hindistondagi Britaniya imperiyasi tarixidagi umumiy epizodga bir qur nazar tashlasak, ziyolilar qo‘zg‘oloni nafaqat uchala muhitga ham xosligi, shu bilan birga ular qariyb bir xil vaqt o‘tgandan so‘ng sodir bo‘lganligini ham ko‘ramiz. Pyotr I yaratgan davlat tizimiga qarshi urush e’lon qilish sifatida namoyon bo‘lgan dekabristlarning 1825 yildagi bevaqt qo‘zg‘oloni Pyotr taxtga kelgan 1689 yildan 136 yil o‘tgandan keyin sodir bo‘ldi. Hindistonda XIX asrning oxirida – Bengaliyada Britaniya hukmronligi o‘rnatilgandan 140 yildan keyin birinchi siyosiy “tartibsizliklar” kelib chiqa boshladi. Usmonlilar imperiyasida esa, 1768-1774 yillardagi rus-turk urushidagi mag‘lubiyatdan so‘ng musulmonlarning kattagina qismi zamonaviy G‘arb harbiy san’atini o‘rgana boshlaganidan 134 yil o‘tib – 1908 yil Birlik va taraqqiyot qo‘mitasi Abdul Hamid II taxtda musovo qildi.

Biroq bu o‘xshashliklarni bir-biridan farqlovchi muhim jihat bor. Hukmronga aylangan zamonaviy o‘rta sinf jamiyatning avtoxton (mahalliy aholi) qismi edi. Ya’ni, G‘arb o‘rta sinfi psixologik jihatdan “o‘z uyida” yashardi. Ziyolilar esa aksincha jamiyatning “yangi odamlari” va g‘ayriunsurlari edi. Ziyolilar tabiiy rivojlanish mahsuli va ko‘rinishi emas, o‘z jamiyatlarining zamonaviy G‘arb bilan to‘qnashuvidagi mag‘lubiyati edi. Ular kuch-qudrat emas, zaiflikning timsoliga aylanishgandi.

Ziyolilarning ijtimoiy ahvoli cheklanganligi, zimmalariga yuklangan vazifalari rahmat emas, la’nat olib kelishini ichki sezgi bilan his qilishlari – ularning ham otasi, ham tavqi la’nati, ham yo‘lchi yulduzi, ham qo‘rquvga soluvchisi bo‘lgan G‘arb o‘rta sinfiga nisbatan nafrat uyg‘otardi.

Bunga yorqin misol sifatida 1917 yil ikki rus inqilobidan keyin Pyotr podshohligi xarobalarida g‘arbona usuldagi parlament respublikasini vujudga keltirish mag‘lubiyatga uchraganini keltirish mumkin. Tajribali, har ishda malaka va vakolatga ega, gullab-yashnayotgan va obro‘li o‘rta sinfga ega bo‘lmasdan turib Kerenskiyning demokratik parlament hukumat tuzish harakati to‘la muvaffaqiyatsizlikka uchradi.