Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

MUVAFFAQIYATLI BOSIMNING IJTIMOIY OQIBATLARI

Proletariat jamiyatning ichidan unib-o‘sib chiqqan vaqtida ham, baribir u jamiyatning noqulay qismi bo‘lib qolaveradi. Proletariatning soni ko‘payib, xorijdan keluvchi muhojirlar hisobiga uning madaniy modeli o‘zgargani sayin bu noqulaylik kuchayib boradi. Chet ellardan ijtimoiy muhofaza istab kirib kelayotgan immigrant-proletariat tufayli imperiyalar muammolari ko‘payishini tarix o‘zining buyuk misollari bilan namoyon qilgan. Rim imperatori Avgust chuqur mulohaza bilan o‘z qo‘shinlariga imperiya chegaralarini Frot daryosining narigi sohili tomon kengaytirishga ruxsat bermagan. Gabsburglarning Avstriya imperiya­si ham XVIII asrda va Birinchi jahon urushining dastlabki yillarida Germaniya qo‘shinlari qo‘lga kiritgan g‘alabalar ortidan janubi-sharq tomon o‘z hududlarini ataylab kengaytirmadi. Chunki imperiya hududi shusiz ham turli-tuman xalqlar bilan to‘lib-toshgan edi va yana slavyan xalqlari hisobiga aholini ko‘paytirish keskin ijtimoiy muammolarni tug‘dirardi.

Amerika Qo‘shma Shtatlari Birinchi jahon urushidan so‘ng okean ortidan kelayotgan immigrantlari sonini qisqartirish maqsadida maxsus qonunlar qabul qildi. Holbuki, XIX asrda Amerikada muhojirlar masalasida mutlaqo boshqacha kayfiyat hukm surardi. Bu jarayonni yahudiy romannavisi Zangvil Israel (1865-1926, angliyalik yozuvchi va dramaturg) “tigel” (turli metallarni eritishda ishlatiladigan ko‘zasimon idish. Turli xalqlarni bir-biri bilan qo‘shib yagona Amerika xalqini vujudga keltirish uchun obraz sifatida tigel so‘zini ishlatgan – tarj.) deb atagandi. Ya’ni, barcha immigrantlar, hech bo‘lmaganda Yevropadan kelayotgan muhojirlar tez orada “ashaddiy amerikaparast vatanparvarlar”ga aylanib, federatsiyaning aholi kam hududlarini o‘zlashtiradi va mamlakat ravnaqiga hissa qo‘shadi, degan ishonch mujassam edi. “Qancha ko‘p odam bo‘lsa, hayot shunchalik quvnoq” degan printsip amal qilardi. Birinchi jahon urushidan keyin tushkun, yoqimsiz kayfiyat yuzaga keldi. Barcha xalqlarni bir joyga jamlab, uni amerikacha qozon (“tigel”)da toblab, undan “vatanparvar” yangi millat yaratish g‘oyasi amalda ish bermay qo‘ydi.

Xorijiy proletariatning mamlakat ichkarisiga kirish yo‘llarini yopish orqali proletariatning, yaponlar tili bilan aytganda, “xavfli fikrlari”dan jamiyatni kafolatli xalos qilishga erishildimi? Bu savolga ijobiy javob berish mushkul.

O‘z muhitida ijobiy ta’sirga ega va zararsiz bo‘lgan madaniyat elementlari boshqa muhitga bostirib kirar ekan, shu joyning ijtimoiy tizimiga halokatli ta’sir ko‘rsatadi. Bu qonunni maqol shaklida qisqacha shunday ifoda etish mumkin: “Kim uchundir ovqat hisoblangan narsa, boshqa uchun zahardir”.