Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

HOZIRGI G‘ARB JAMIYATINING ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATI

Mahsulot yetkazib beruvchi va uni sotib oluvchi o‘rtasidagi talab va taklifning farqli va o‘zgaruvchan statistik modeli “ko‘tarilish” va “pasayish”ning to‘xtovsiz zanjirida o‘zini ajoyib tarzda namoyon etdi. Sug‘urta kompaniyalari dahshatli tavakkallarga mukofot sug‘urtasini belgilash bilan bog‘liq o‘z biznesining yangi sohalarini ochishga rag‘batlantirishga qaratilgan faol ishbilarmonlik tsikllari modeli bu kitob yozilayotgan paytda hali ishlab chiqilmagandi. Shunday bo‘lsa-da, tadqiqotchi-olimlar ushbu soha predmeti haqida ko‘p narsani bilib olishdi.

Bunday tadqiqotga birinchi bo‘lib 1837 yil britaniyalik olim S.J.Lloyd (keyinchalik lord Overston) qo‘l urdi. Sikllarning amerikalik tadqiqotchisi U.K.Mitchell 1927 yil nashr qilingan kitobida shunday deb yozadi: “Faol ishbilarmonlik tsikllarining xarakterli xususiyatlari iqtisodiy tashkilot qanday rivojlanishiga qarab o‘zgarishini kutish mumkin”. Boshqa bir amerikalik olim U.D.Torpning statistikaga aloqasi yo‘q materiallari asosida, uchinchi bir amerikalik olim F.SMills industriyallashtirishning dastlabki bochqichida “qisqa” iqtisodiy tsikl to‘lqinining uzunligi o‘rtacha 5,86 yil, tez o‘tishning keyingi bosqichi 4,09 yil va qiyosiy barqarorlikning oxirgi davri 6,39 yil bo‘lishini hisoblab chiqdi.

Boshqa iqtisodchilar o‘zgacha tsikllarni taklif qilishar ekanlar, yuqoridagi jarayonlar muddati uzoqroq bo‘lishi mumkinligini taxmin qilishgan. Umuman olganda tsikllarning muddatlari bo‘yicha olimlar bir to‘xtamga kelisha olishmagan va u bu boradagi tadqiqotlar hali o‘zining dastlabki bosqichida turibdi. Shu bois bu mavzuni davom ettirishga hojat yo‘q. Buyuk Britaniyadagi sanoat inqilobidan keyin o‘tgan ikki yuz yil mobaynida G‘arb iqtisodiy fanlari otalari iqtisodiyot tarixi bag‘ridan insonning iqtisodiy faoliyatini boshqargan va inson xarakteri sifatlari aks etgan chalkash ma’lumotlar, qonunlar to‘plamini olish bilan mashg‘ul bo‘lishdi.