Ҳасан абулқосимов иқтисодий хавфсизлик

6.2.1-чизма
К орхонанинг ти ж ор ат сирларини ҳим оялаш и
1 2 4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7-боб. Хўжалик фаолиятининг пул молия 
сохасидаги иқтисодий хавфсизлик
7.1 Молия муассасаларининг иктисодий 
манфаатлари, молиявий оқимларга таҳдидлар
Бозор муносабатларига ўтиш шароитида тижорат 
ҳисоби асосида фаолият юритувчи молиявий муассаса- 
лар тизими шаклланади, Улар жумласига банклар, бир- 
ж алар, суғурта компаниялари, инвестицион фондлар 
ва бошқа иқтисодий-молиявий м уассасалар киради. 
Молия иқтисодий сиёсатнинг ва иқтисодиётни давлат 
томонидан тартибга солишнинг дастурига айланади. 
Молиявий муассасаларнинг иқтисодий манфаатлари пул 
муаммосининг барқарорлигига, миллий пул бирлигининг 
қадрлилигига, ҳисоб ва солиқ интизомига риоя қилиш- 
га, молиявий операцияларнинг даромадлилиги, инфля- 
циянинг қаноатлантирувчи даражасига, инвестицион 
талаб ва мижозларнинг кредитларни тўлаш қобилияти- 
га йўналтирилган бўлади. Бозор иқтисодиётига ўтиш 
ш ароитида институционал ўзгариш ларнинг, давлат 
мулкини унинг тасарруфидан чиқариш жараёнларининг 
амалга оширилиши натижасида нодавлат, шу ж умла- 
дан, хусусий тадбиркорлик субъектлари, молиявий 
муассасалар ҳам вужудга келади. Х ўжалик субъектла- 
рига молиявий хизмат кўрсатиш ҳам ривожлана боради. 
Уларнинг қўлида бошқариш дастакларидан бири бўлган 
молия такрор ишлаб чиқариш ж араёнларида пул маб- 
лағлари тўпламларининг вужудга келиши ва тақсимла- 
ниши ҳамда ишлатилишини ифодалайдиган иқтисодий 
муносабатлардир1. Ушбу муносабатларнинг моддий 
асосини молиявий ресурслар таш кил этади. Молиявий
1 25
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ресурслар пул маблағлари ҳаракатининг ўзига хос шак- 
лидир. Улар хўж алик субъектлари ва давлат қўлида 
турли пул даромадлари, ажратмалари ва туш умлари 
ҳисобидан тўпланади. Сўнгра такрор ишлаб чиқариш, 
'.одимларни рағбатлантириш жамиятнинг ижтимоий- 
иқтисодий эҳтиёжларини қондириш учун ишлатилади.
Давлат ва хўж алик субъектлари пул маблағлари 
фондларининг 
вужудга келиши, тақсимланиш и ва 
ишлатилиш ш акллари ҳамда усуллари молиявий ти- 
зимни ташкил этади2. Бу тизимнинг инф раструктура- 
сини банклар, биржалар, коммуникация воситалари, 
ахборот-аналитик ва маслаҳат (консалтинг) хизм атла- 
ри таш кил этади. Улар пул муомиласини, молиявий 
оқимларни кўплаб инструмент (дастак) лардан фойда- 
ланиш орқали тартибга соладилар.
Шу боисдан молия соҳасини мустаҳкамлаш учун 
қуйидаги вазифаларни амалга ошириш лозим:
- умумдавлат устуворликларидан келиб чиқиб мо- 
лиявий ресурсларни қайта тақсимлаш самарадорлиги- 
ни ошириш;
- хисоб-китоб интизомини мустаҳкамлаш ва солик 
тизимини такомиллаштириш, солиқлар сонини камай- 
тириб, унинг йиғилишини ошириш;
- пул массасидан ф ойдаланиш устидан назорат 
қилишнинг самарали механизмини яратиш;
- банк тизимининг ишончли амал қилишини т аъ - 
минлаш.
Молиявий ташкилотларнинг ишончлилигини икки 
муҳим тамойил белгилаб беради;
1) оқилона молия-кредит сиёсати;
2) самарали хавфсизлик тизими.
Молия тизимида банк хизматлари кўрсатиш муҳим 
ўрин тутади. Банк тизимининг самарали иш лаши кўп
1 26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

жиқатдан таш қи ва ички омиллар, муҳит таъсирига 
адекват жавоб беришга қаратилган бошқарув қарорла- 
рини қабул қилишга боғлиқдир. Банкларнинг самарали 
ф аолият юритишининг муҳим шартлари, яъни кўзла- 
ган м анфаатлари қуйидагиларда намоён бўлади:
- молиявий бозорда банк хизматлари рентабеллигини 
таъминлаш. Бунинг учун мижозлар ва фойдали инвес- 
тицион лойиҳалар учун рақобат кураши олиб борилади;
- ликвидликни таъминлаш;
- мижозларнинг кўрсатилаётган хизмат кўлами, тар- 
киби ва сифати бўйича эҳтиёжи ҳамда талабини мак- 
симал дараж ада қондириш. Бу унинг бизнес алоқала- 
рини мустаҳкамлаш манфаатига мос келади;
- банк омонатчилари ва кредиторларининг манфаат- 
ларини ҳимоя қилиш. Бунда, албатта, мажбурий ноо- 
мативлар ва тартиб-қоидаларга қатъий риоя қшшниши 
лозим бўлади;
- иқтисодий хавфсизлик талабларига риоя қилиш.
Молиявий муассасалар товар, фонд ва валюта бир-
ж аларида, корхоналарнинг молиявий аҳволи, бозор 
конъюнктураси ҳамда маркетинг усуллари тўғрисида- 
ги ахборотларни олиш учун ўзаро рақобат^ашадилар.
Молиявий ресурсларни инвестицияларга йўналти- 
риш, умуман, инвестицион фаолликни рағбатлантириш 
учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим бўлади:
- инвесторлар фаолияти учун барқарор ҳуқуқий база 
яратиш;
- ишлаб чиқаришни ривожлантириш, уни модерни- 
зация қилиш ва янгилашга инвестицияларни Йўналти- 
риш бўйича солиқ имтиёзларини кенгайтириш;
- корхоналарнинг инвестицион салоҳиятини асосий 
фондларни баҳолашнинг бозор усуллари ва ж адаллаш - 
тирилган амортизациядан фойдаланиш асосида мустаҳ- 
к амлаш;
1 2 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- иқтисодиетнинг реал секторидаги корхоналарни 
кредитлаш учун ички ва ташқи манбалар маблағлари- 
ни жамлаш;
- лизингни ривожлантириш;
- суғурталашни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш.
Молиявий муассасалар барқарорлиги асосий мақсад-
ларнинг амалга оширилиши, иқтисодий хавфсизлик 
шартларининг бажарилиши, уларнинг фаолиятига таш- 
қи аралашувлардан, ички ахборотларнинг рухсатсиа ёки 
санкциясиз чиқиб кетишидан ҳимояланганлиги, имму- 
нитетининг мавжудлиги билан белгиланади.
Молия тизими молиявий ресурслар оқими билан 
тавсифланади. Бозорлардаги товар ва хизматлар оқими 
пул муомаласи воситасида содир бўлади ҳамда молия- 
вий муносабатларнинг субъектларини бир-бирлари би- 
лан боғлайди.
Молиявий оқимлар иқтисодий муносабатларнинг 
ҳуқуқий-меъёрий базасига асосланган иқтисодий воси- 
та ва молиявий дастаклар тизими орқали амал қилади. 
Молиявий муносабатлар шароитида қийматларнинг тақ- 
симланиши ва қайта тақсимланиши жараёнида турли 
молиявий ресурс ш акллари намоён бўлади. Бунда мо- 
лия ресурслари иш ҳақи, жамғариш, кредит, инвести- 
циялар ва уларни ҳисоб-китоб қилиш, кўчириш, пул 
ўтказиш ж араёнлари ш аклларида намоён бўлади. Мо- 
лиявий ресурслардан фойдаланиш пул фондлари, яъни 
бюджетлар, нобюджет фондлар, банк операциялари 
орқали амалга оширилади.
Молиявий оқимлар хўж алик субъектлари ж ам - 
ғармаларининг инвестицияларга айланиши жараёнини 
ифодалайди. Аммо капиталнинг оқувчанлиги ошкора, 
қонуний ёки яширин, яъни ноқонуний ш аклларда на- 
моён бўлади. Бу молиявий оқимлар ҳаракатида икки
128
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

хил нохуш, салбий ж иҳатлар ҳам содир бўлиши мум- 
кин. Бир томондан, мамлакатда инвестиция ресурсла- 
ри етишмаган бир шароитда капиталнинг қочиб, чет эл 
мамлакати иқтисодиётини инвестициялаш манбаига 
айланиши мумкин. Бу эса мамлакатнинг ички молия- 
лаштириш, инвестициялаш имкониятларини заиф лаш - 
тиради. Иккинчи томондан, номаълум манбалар ҳисо- 
бига капитал тўпланиб, иқтисодиётнинг реал ва хуфёна 
секторларида муомилага тортилади, яъни “харом” пул- 
лар оқланади, “отмьшания грязнмх денег” деб аталув- 
чи ж араён содир бўлади. Капитал “қочиш”ининг сабаб- 
лари тижорат фойдаси олиш эмас, балки уни сақлаш - 
га, ундан фойдаланишнинг ишончли шароитларга эга 
бўлишига интилиши билан изоҳланади.
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида капитал “қочи- 
ш и” унинг келиб чиқишининг ноқонуний, яширин тав- 
сифга эгалиги, миллий пул бирлигига, банкларга ишонч- 
нинг сустлиги билан изоҳланади.
М амлакатдан капиталнинг «чиқиб кетиши» усулла- 
ри қуйидагилардан иборат:
- ташқи савдо операцияларини амалга оширишда 
товар ва хизматларнинг реал қийматини сохталашти- 
риш йўли билан чет элга маблағлар ўтказилади. Экс- 
порт операцияларида шартнома нархлари амалдаги нарх- 
ларга нисбатан пасайтириб кўрсатилади. Импорт опе- 
рацияларида эса юқори нархлар белгиланади. Шундай 
йўл билан ҳисобга олинмаган валюта тушуми чет эл 
банкларига, хориж ий ш ерикларнинг қўшма ёки оф- 
фш ор компанияларига ўтказилади;
- илгари белгиланган ҳисоблар бўйича импорт товар- 
ларини етарли бўлмаган дараж ада ёки илгари белги- 
ланмаган бошқа нархларда етказиб бериш. Айрим ҳол- 
ларда сохта ҳисоблар кўрсатилади, аммо товарлар ет- 
казиб берилмайди;
1 2 9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- “толлинг” операцияларини амалга ошириш. Бунда 
хом ашёни экспорт қилиш бўйича шартнома тузилади. 
Аммо хом аше четга олиб кетилмасдан ўз жойида хо- 
рижий даваль хом ашё сифатида қайта ишланади. Тай- 
ёр маҳсулот эса чет элга тегишли солиқ ва бож тўлов- 
ларисиз олиб кетилади;
- эркин алмаштириладиган валютани қўлламасдан 
валютасиз ҳисоб-китоб 
б ў й и ч а
товар айрибошлаш. Бун- 
дай келишувларда шартнома нархлари ўртача жаҳон 
нархларидан кескин ф ар қ қилади. Ушбу операциялар 
бартер, клиринг, чегара олди, параллель ва компенса- 
цион битимлар шаклида амалга оширилади;
- “челнок”, яъни ташмачилик савдоси;
- контрабанда экспорти, яъни валюта, қимматбаҳо 
буюмлар, антиквариатлар, қурол, ҳарбий техника ва 
ўқ-дорилар, рангли ва қимматбаҳо металлар, нефть ва 
нефть маҳсулотларини, газ, кўмир, прокат, қурилиши 
материалларини ва бошқа маҳсулотларни ноқонуний 
тарзда, яширинча сотиб фойда олиш мақсадида чет 
элларга олиб чиқиб кетиш;
- резидент ва норезидентлар ўртасида расмий шарт- 
нома тузмасдан, ўзаро келиш ув асосида товарлар, 
кўрсатилган хизмат ҳамда мол-мулкка эгалик ҳуқуқини 
сотиш ва сотиб олиш бўйича ўзаро хорижий ҳамда 
миллий валютада ҳисоб-китоб қилиш;
- чет элларда оффшор компаниялар ташкил этиш !.
Мамлакатдан капиталнинг қочиш ҳажмлари Россия-
дан капитал чиқариш ҳажмининг 75 фоизини ташкил 
қилади. Бу ички капитал қўйилмаларга нисбатан 15-20 
фоизни, экспортдан олинган валюта тушумларининг 25 
фоизини ташкил этади. Унинг миқдори 90-200 млрд 
доллар деб баҳоланади4.
М амлакатдан «капиталнинг чиқиб кетиши» валю - 
тавий тартибга солишдаги тарти ббузарликлар ҳам
130
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сабаб бўлади. Уларни қуйидагича тавсифлаш мумкин:
- рухсат этилган банкларни четлаб, резидентлар ва 
норезидентлар ўртасида ҳисоб-китоблар қилиш, хори- 
жий валюта сотиш ва сотиб олиш бўйича валюта опера- 
цияларини амалга оширишдаги қонунбузарликлар;
- марказий банкнинг лицензиясисиз валюта опера- 
цияларини амалга ошириш бўйича тартиб ва қонунбу- 
зарликлар;
- молиявий кредитлар олиш ва бериш, экспорт-им- 
порт операциялари бўйича тўлов муддатларини чўзиш 
билан боғлиқ қонунбузарликлар;
- резидент ва норезидентлар ўртасидаги валюта опе- 
рацияларини тўлиқ ва объектив ҳисобга олишнинг йўлга 
қўйилмаганлиги билан боғлиқ қонунбузарликлар.
Мамлакатдан капитал қочишининг олдини олиш ва 
молиявий муҳитни соғломлаштириш учун қуйидаги таш- 
килий-иқтисодий чора-тадбирлар амалга оширилади:
- мамлакатда инвестицион муҳитни яхшилаш, инвес- 
тицияларни иқтисодиётга жалб этишни рағбатлантириш 
тизимини такомиллаштириш орқали инвестицион жози- 
бадорликни юксалтириш. Оқибатда, капитални четга чи- 
қариш камайиб, хориждаги ватандошларимиз ҳисобида- 
ги маблағларнинг юртимизга қайтиш жараёни юз беради;
- аҳолининг банкларга ишончини тиклаш ва мустаҳ- 
камлаш чора-тадбирларини амалга ошириш;
- миллий валютадаги жамғармаларнинг кўпайишини 
ҳамда уларни инвестицияларга айланишини рағбатлан- 
тириш тизимини яратиш;
- молиявий оқимларни божхона, валюта, банк назо- 
ратининг шакл ва воситаларини, усулларини такомил- 
лаштириш;
- капитални экспорт ва импортини тартибга солиш- 
нинг ҳуқуқий-меъёрий базасини такомиллаштириш ва 
кенгайтириш.
1 3 1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---