Асослари ва прагматик хусусиятлари

7.2. Инсон аъзолари, кийими, зеб-зийнати, ташқи кўриниши, 
хусусиятлари асосида шаклланган мақоллар. 1. Инсон аъзолари: 
дил, тил: Дилда бўлса, тилга келар. Инсоннинг айтадиган ҳар бир сўзи 
дилда бўлгани учун тилда реаллашади. Демак, дил пок бўлса, тил пок ёки, 
аксинча, бўлади; 
2. Кийим: Ёқаси қолса ҳам – беқасам. Мансаб-лавозимдан кетган бўлса 
ҳам ҳамон калондимоғлигини ташламай, керилиб юрувчи кишиларга 
нисбатан киноя тарзида ишлатилади. 
3. Зеб-зийнат: Тешик мунчоқ ерда қолмас. Одатда, бўйи етган қизларга 
ҳадеганда совчи келавермаганда шу мақол билан тасалли беришади. 
4. Ташқи кўриниш: Пакана фитна бўлур, новча – аҳмоқ. Халқда пакана 
инсонлар гапдон, пишиқ, пухта; новча кишилар эса содда, гўл, ишонувчан 
бўлиши ҳақида фикрлар мавжуд бўлиб, мақол шу асосда шаклланган. 
5. Характер-хусусият: 
1) тентаклик: Аҳмоққа Қува бир тош. Аҳмоққа Тўйтепа бир қадам. 
Аҳмоқ одамга манзилнинг узоқ-яқини бўлмайди. У ўзининг аҳмоқона 
сўзлари ва хатти-ҳаракатларини қилаверади. 
2) қайсарлик: Кўр тутганини қўймас, кар – эшитганини. Бу мақолни 
қачонлардир, кимдандир чала-чулпа эшитган бир гапига асосланиб, шуни 
(гарчи нотўғри бўлса ҳам) ҳаммага маъқуллаб юрувчи, эътироз билдирсалар 
– уриб-енгувчи одамларга нисбатан киноя тарзида қўллайдилар
44
. 
44
Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Ҳикматнома. – Тошкент: Ўзбек Совет Энциклопедияси Бош редакцияси, 
1990. – Б. 232.

---

26 
Тадқиқотда бу тур мақоллар ҳам батафсил изоҳланган. 
8. Табиат ҳодисалари номи асосида шаклланган мақоллар. 
8.1. “Шабнам” лексемаси асосида шаклланган мақоллар. Булутли 
кеча шабнамсиз бўлур. Ҳаво дим бўлиб, сув томчилари булутга айлангач, 
энди шабнамдан умид қилиб бўлмаганидек, юракка таҳдид солувчи ёки 
дилни қоронғи қилувчи ҳар бир нарса, воқеа-ҳодиса, ҳолат эзгуликка, 
яхшиликка олиб келмайди.