Асослари ва прагматик хусусиятлари

8.16. Ҳароратни ифодаловчи лексемалар асосида шаклланган 
мақоллар. Илиб-илиб ёз бўлар, Совиб-совиб қиш бўлар. Кишилар ўртасидаги 
муносабатлар ширинсўзлик, хушмуомалалик натижасида тобора яхшиланиб, 
мустаҳкамланиб борса; қўполлик, қўрс гапириш, ичи қоралик, ҳасадгўйлик 
ўзаро муносабатларнинг совиб, ёмонлашиб кетишига олиб келади. 
Тўртинчи боб “Ўзбек халқ мақолларида фаол ҳайвон номларининг 
ижтимоий шартланган маънолари” деб номланган бўлиб, даставвал, 
ҳайвон номларидаги нутқий маънолар таҳлил қилинган. 
1. Ҳайвон номларида нутқий маънолар. Ўзбеклар томонидан ҳайвон 
номларининг ишлатилишида қуйидаги ўзига хосликларни кузатиш мумкин: 
1. Фан атамаси сифатида қўлланиш. Бундай қўлланишда ҳайвон номлари 
зоологик терминлар сифатида намоён бўлади, асосан, денотатни ифодалайди, 
маъно нозикликларига эга бўлмайди. 
2. Ономастик қўлланиш. Бундай ҳолларда ҳайвон номлари киши 
исмлари (Бўрибой, Итолмас), ҳайвон (Йўлбарс, Қоплон) ва жой (Бўритепа, 
Юмронкўл) номлари каби атоқли отлар сифатида қўлланади. 
3. Бадиий қўлланиш. Бундай қўлланишда ҳайвон номлари бадиий 
адабиётда аташ, номлаш ва тасвирлаш каби вазифаларда ишлатилади. 
4. Ҳайвон номлари мақол ва матал таркибида қўлланилиб, ўхшатиш 
даражасини кучайтиради: Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи. 
45
Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Ҳикматнома. – Тошкент: Ўзбек Совет Энциклопедияси Бош редакцияси, 
1990. – Б. 288. 

---

28 
5. Сўзларда ишлатилиб, белги-хусусиятни кўрсатиб, бир сўз 
маъносининг таркибий қисми сифатида қўлланилади: шерандом бўйли 
қиличбознинг (Ҳ.Бойқаронинг) бир вақтлар баҳодирона жуссаси жуда 
заифлашган эди (Ойбек)
46
[38, 22]. 
Биз бу ўринда юқорида келтирилган кўчма қўлланишларнинг тўртинчи 
ҳолати ҳақида фикр юритамиз.