Auditorlik riski, uning elementlari va ularni baholash

2. Auditorlik riski boshqaruv vositasi
Tekshirish vositalarining xavf-xatarlarini dastlabki baholash buxgalteriya hisobi tizimlari samaradorligini aniqlash jarayoni va oldini olish nuqtai nazaridan korxonaning ichki nazorati yoki jiddiy xatolarni aniqlash va tuzatish. Muayyan xavf har qanday narsaga xos bo'lgan cheklovlar tufayli boshqaruv har doim mavjud buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi. Bir marta buxgalteriya tizimlarini tushunish va ichki nazorat, auditor dastlabki o'tkazish kerak treningni tasdiqlash darajasida nazorat qilishning risklarini baholash har bir moddiy balans uchun moliyaviy buxgalteriya hisobotlari buxgalteriya hisobi yoki bir xil turdagi operatsiyalar guruhi bo'yicha. Tomonidan moliyaviy buxgalteriya hisobi tayyorlash uchun zarur shartlarning bir qismi yoki barchasi hisobot nazorati xavfi odatda auditor tomonidan baholanadi qachon yuqori:
 Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari tekshirilayotgan ob'ekt samarasiz bo'lsa;
 Buxgalteriya va ichki tizimlar samaradorligini baholash tekshirilayotgan ob'ektni nazorat qilish amaliy emas. Tegishli nazoratni xavflarni dastlabki baholash
moliyaviy (buxgalteriya) hisobotlarini tayyorlash uchun zarur shartlar bo'lishi kerak
agar auditor:
 o‘ziga xoslikni ko‘rsatishi mumkin bo'lishi mumkin bo'lgan ichki nazorat jiddiy noto'g'ri ma'lumotlarni oldini olish yoki aniqlash va tuzatish;
 Tasdiqlash uchun nazorat sinovlarini o'tkazish rejalari taxminlar. Auditorning ish hujjatlarida quyidagilar ko'rsatilishi kerak:
 ularning buxgalteriya tizimi va ichki tushunchalari tekshirilayotgan ob'ektni nazorat qilish;
 nazorat qilish vositalarining risklarini baholash. Agar nazoratning xavf darajasi yuqoridan past bo'lsa, ushbu xulosaning mantiqiy asoslari ham ishchi hujjatlarda aks ettirilishi kerak. hujjatlar.
Agar auditor protseduralar bilan bajarilgan degan xulosaga kelsa buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini tushunish maqsadi ham muvofiqlikni ta'minlash uchun auditorlik dalillarini taqdim etish moliyaviy buxgalteriya hisobotlarini tayyorlash uchun zarur shartlar; keyin u bunday auditorlik dalillaridan foydalanishi mumkin agar u yetarlilik nazorat qilishning risklarni baholashni tasdiqlash uchun quyida baland.
Auditor auditorlik dalillarini olishi kerak har qanday tasdiqlash uchun nazorat sinovlarini o'tkazish orqali yuqoridan past bo'lgan nazoratning xavflarini baholash. Pastki nazorat qilishning xavf-xatarini baholash, ko'proq dalillar kerak bo'ladi
to'g'ri tuzilishi va samaraliligi haqida auditorga murojaat qiling buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarining ishlashi. Tekshirish sinovlari natijalariga ko'ra auditor shunday qilishi kerak ichki nazorat vositalari ishlab chiqilgan yoki qo'llanilganligini aniqlash mablag'larning xavf-xatarlarini dastlabki baholashda kutilganidek nazorat qiladi boshqaruv.
Burilishlarni baholash natijasida auditor shunday xulosaga kelishi mumkin
nazorat qilish vositalarining xavf-xatarlarini dastlabki baholash zarur qayta ko'rib chiqish. Bunday hollarda auditor tabiatni, vaqtni o'zgartirishi kerak mohiyatga oid rejalashtirilgan protseduralarning ko'lami va ko'lami.
Tegishli auditorlik dalillarini aniqlashda nazorat qilishning risklari to'g'risidagi xulosalarni tasdiqlash uchun auditor mumkin jarayonida olingan auditorlik dalillarini hisobga olish oldingi auditlar. Audit o'tkazilgan taqdirda
bir necha yil davomida audit o'tkazsa, auditor tizimlardan xabardor bo'ladi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat kabi oldingi ish haqida ma'lumot. Shunga qaramay, u olingan bilimlarni yangilash va ehtiyojni hisobga olish kerak har qanday narsa bo'yicha qo'shimcha auditorlik dalillarini olish boshqaruv tizimidagi o'zgarishlar. Jarayonlarga tayanishdan oldin, oldingi auditlarda qo'llanilgan, auditor tayanishni tasdiqlovchi auditorlik dalillari ushbu protseduralar. Auditor auditni olishi kerak har qanday narsaning tabiati, vaqti va ko'lami haqida dalillar buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimidagi o'zgarishlar ushbu protseduralar amalga oshirilgandan beri sodir bo'lgan ob'ekt va tayanishni davom ettirish qobiliyati nuqtai nazaridan ularning ta'sirini baholang bunday tartiblar. Bunday paytdan ko'proq vaqt o'tadi protseduralar bo'lsa, ularga bo'lgan ishonch shunchalik kam bo'ladi.
Buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining ishonchsizligi riskini baholashni, nazarimizda, xo'jalik yurituvchi subyektda buxgalteriya hisobini tashkil etish tizimini tcstdan o’tkazish usulini qo’llagan holda amalga oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Testdan o’tkazish jarayonini biz buxgalteriya hisobining turli yo’nalishlari bo’yicha beshta so’rovnoma asosida amalga oshirishni taklif qilamiz: 1) xususiy va qarz mablag’lari bilan ishlab chiqarish operatsiyalari;
2) ishlab chiqarish predmetlari, tayyor mahsulot, tovarlar bilan operatsiyalar;
3) pul mablag’lari bilan operatsiyalar;
4) xaridor va buyurtmachilar bilan operatsiyalar;
5) byudjet bilan hisob-kitoblar bo’yicha operatsiyalar.
Risk parametrini aniqlashda (ballar miqdoriga qarab) quyidagi o’lchovlardan foydalaniladi: yuqori; o’rta; past.
Tekshirilayotgan obyektda yo‘l qo‘yilgan xatolami aniqlay olmaslik riski quyidagi omillar bilan shartlangan:
-tekshirilayotgan bo’linma faoliyati bilan tanishish darajasi, xo'jalik yurituvchi subyektda hisob yuritishning o‘ziga xosligini tushunish. Ushbu omilning ta’siri xo‘jalik yurituvchi subyekt tashkiliy tuzilishining murakkabligiga, faoliyati nazoratchilarning qo‘shimcha tarzda o‘qitilishini yoki ular safidan tor sohaga yo‘naltirilgan mutaxassislarning ajratib olinishini talab qiluvchi ko‘p sonli ixtisoslashgan bo'linmalaming mavjudligiga bog'liq;
-tekshiruv jarayonida zarur va yetarli miqdorda tartib-qoidalaming qo’llanilishi. Tekshiruv tartib-qoidalari puxta ishlab chiqilgan bo‘lishi va tanlanga uslubiyatlarga muvofiq ichki nazorat xizmatining ichki yo'riqnomalarida qaror topishi lozim. Biz yuqorida aytib o'tganimizdek, nazorat faoliyati bosqichlarini hujjatlashtirish nazorat samaradorligini oshirish imkonini beradi. Har bir xo'jalik yurituvchi subyektda tekshiruvlar bosqichlarini tashkil etish yuzasidan muayyan tavsiyalami o‘z ichiga oluvchi nazorat jarayonining standartlari ishlab chiqilishi lozim.
1. Takroriy nazorat harakatlari omili. Agar ichki nazorat xizmati xodimi tekshiruvni bir necha yiidan beri o'tkazayotgan bo'lsa, u holda ushbu xodim obyektning o'ziga xos xususiyatlari bilan yaxshi tanish bo‘lib, aksariyat “tor joylami” biladi. Agar tekshiruv birinchi marta o‘tkazilayotgan bo‘Isa, u holda xatolami aniqlash riski ancha yuqori. Ichki nazorat xizmatining bir necha xodimlari tomonidan birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga takroriy ishlov berish va ushbu olingan ma’lumotlami tekshiruv yakunlari bo'yicha solishtirish xatoiaming o‘tib ketishi ehtimolini kamaytiradi.
2. Vaqt omili. Tekshiruvni qisqa muddatda o'tkazish xatolami aniqlay olmaslik riskini oshiradi. Axborotni uzoq vaqt yig‘ish va unga ishlov berish nazorat tadbirlarining qiymatini oshiradi, lekin xatolami aniqlay olmaslik riskini pasaytirish imkonini beradi.
3. Ichki nazorat xizmati xodimlarining professionallik va halollik darajasi. Ishlab chiqilgan nazorat tadbirlarini o‘tkazish uslubini to'g'ri qo’llay olish xatolami aniqlay olmaslik riskini pasaytirmaydi.
4. Nazorat xizmati xodimlarining texnik vositalar bilan jihozlanish darajasi. Nazorat tadbirlarini o‘tkazishda katta hajmdagi axborotga ishlov berish vazifasi oldinda turadi va xatolami aniqlay olmaslik riski ishlov berilayotgan ma’lumotlar hajmiga mutanosib ravishda ortib boradi. Kompyuterni qo'llash birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga ishlov berishda insoniy omil (charchash, xorish, e’tiborsizlik)ga qisman barham berish hisobidan nazoratchi xatosining darajasini pasaytirish imkonini beradi. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining ishonchsizligi riskidan farqli o’laroq xatolami aniqlay olmaslik riskini alohida tekshiruvlar xususiyatini, vaqtini va ko’lamlarini o‘zgartirgan holda nazorat qilish mumkin.
Fikrimizcha, xatolami aniqlay olmaslik riski bilan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining ishonchsizligi riski o‘rtasida teskari aloqa mavjud:
1) buxgalteriya xatolari riskining yuqori darajasi nazorat xizmati zimmasiga tekshiruvni xatolami aniqlay olmaslik riskini imkon qadar pasaytiradigan darajada tashkil etish majburiyatini yuklaydi;
2) buxgalteriya xatolari riskining past darajasi tekshimv jarayonida xatolami aniqlay olmaslik riskining darajasining yuqori bo’lishiga olib keladi.
Yuqorida aytilganlarga yakun yasab, ta’kidlash lozimki, xatolarni aniqlay olmaslik riskini pasaytirish uchun ichki nazorat tizimi:
1) qo‘llanilayotgan tartib-qoidalar sonining yoki ular mohiyatining o‘zgarishini nazarda tutgan holda ushbu tartib-qoidalami o'zgartirishi;
2) tekshimv vaqtini uzaytirishi;
3) o'zining kasbiy darajasini oshirishi shart.

Ichki nazorat tizimi xatolami aniqlay olmaslik riskini baholay olishi lozim, chunki u ish hajmi - tannarx bilan, tannarx esa xo'jalik yurituvchi subyektda nazorat tizimini saqlab turishning umumiy qiymati bilan bevosita bog’liq.

Xatolarni aniqlay olmaslik riskini hisoblab chiqishda, bizningcha, mantiqiy yondashuvdan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur holatda mantiqiy yondashuv e’tibomi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlardagi muhim xatolami aniqlash yoki oldini olishga qaratishdan iborat. Ushbu maqsadda quyidagi harakatlami amalga oshirish lozim:
1) yuzaga kelishi mumkin bo'lgan odatiy xatolami tahlil qilish;
2) suiiste’molliklarni aniqlash yoki oldini olish, hisob yuritish to‘g‘ri yo‘lga qo’yilganligini aniqlash imkonini beruvchi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlami nazorat qilish tartib-qoidalarini beigilash;
3) boshqaruv kamchiliklarining nazorat tadbirlari tartib-qoidalarining xususiyatiga, muddatlariga va hajmiga ta’siri darajasini aniqlash.
Mustaqil moliyaviy nazorat yoki audit bozor iqtisodiyotining ajralmas elementi hamda mamlakat iqtisodiyotini xavfsizligini ta’minlovchi faoliyatdir. Auditorlik faoliyati iqtisodiyotda o’z funktsiyalarini to’liq amalga oshirish uchun quyidagi ob’ektiv shartlar bajarilishi lozim:
mamlakatda qulay investitsion muhitning yaratilganligi;
sud-huquq tizimining rivojlanganligi;
davlatning mustaqil moliyaviy nazorat kotseptsiyasini amalga oshirish bo’yicha ehtiyoji.
Bizga ma’lumki iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida faoliyat yurituvchi sub’ektlar o’zaro munosabatlarida audit muhim element hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati, mulkdori va uni davlat bilan o’zaro munosabatida audit muhim ahamiyat kasb etishini inobatga olsak, axborotdan foydalanuvchilar oldida auditorlar to’liq javobgar ekanligini e’tirof etishimiz mumkin. Shunday ekan auditor taqdim etayotgan xulosasining ishonchliligiga to’liq javobgardir, buning e’tiborli jihati shundaki, auditor xo’jalik operatsiyalarini, tovar moddiy zahiralari va boshqa aktivlar hamda o’z va qarz mablag’larini yoppasiga tekshiruv o’tkazmasligi bois xulosaning ishonchliligi yuzasidan risk yuzaga keladi. Bu riskni aniqlash va baholash, uning kritik va maqbul chegarasini aniqlash auditorlar oldidagi asosiy muammo hisoblanadi.