«avesto» -tarixiy manba sifatida r e j a: Kirish i-bob. Zardushtiylik dini va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri

«Men borliqning Qo'riqchisiman. 
 Nomdir menga tag'in Himoyat 
Yana bir nom bilguvchilikdir 
Voqiflikdir yana bir tarzim, 
 Mening nomim Haqgo'ylik erur 
 Menivg pomim aldovsizlikdir. 
Mening nomim Asraguvchidir 
 Mening nomim erur Qaqshatqich, 
 Ostin-ustun qilguvchi ham men 
Barchani vayron etguvchi ham men,
Yo'qlikdan bor etguvchi ham men,

---

23 
Yana bir nomim ezgu harorat,
Haqqoniyat yana bir ismim». 
«Avesto» kitobida materialistik dunyo, borliq muqaddaslashtiriladi. Yer, suv, havsni 
bulg'ash, ifloslantirish eng og'ir gunohlar qatoriga qo'shiladi. Oxuramazda «erga 
yaxshi, sog'lom urug'lar sepishdan ortiq savob ish yo'q.» deydi. Xudoi taoloning bu 
aytganlariga amal qilish, 10 ming marta ibodat etish yoki yuzdab joaivorni xudo 
yo’liga qurbonlikka so'ykshdan afzayaroq hisoblangan. Ohuramazda yerga ekin ekishni 
yerdagi yoyauzliklarga barham berishdan iborat, deb hisoblaydi. Bashoratlardan birida: 
«Olam go'zalligi dehqondan, dehqonchilikdav, kimki yerga urug' qadabdi, u 
odamiylikka imov keltiradi, yagona shu yo’lgina haqiqat bo’lib, qolgani sarobdir», 
deyiladn. Boshqa bir bashoratda esa quyidagn jumlalarni: o'qiydi «Bug'doy o'stirila 
boshlasa, devlarni terbosadi, sovrilgan. Bug'doy tayyor bo’lsa, devlar zaiflashib 
qoladi. Un tayyor bo’lgach, devlar kolayu fig'on chekishadi. Devlarni mag'lub etish 
uchun xonadonda ham isha unli oaqat bo’lishi lozim. Bu ovqatni odam yegandan so'ng 
devlar juda qizishib ketishadi va qocha boshlashadi».
11
Oxuramazda qonunlarida qo'riq va bo'z yerlarni o'zlashtirish, uni jamoa o'rtasida 
adolatli. taqsimlash eig savobli ishlardan xdsoblangan. Undan keyingi savobli ish esa, 
oziq-ovqat tayyorlash, uy hayshnlary va chorva mollarini Ko’paytirishdan iborat bo’lgan. 
Zardusht xudo nomidan hukmdorlarga qarata bundaya deydi: «Yomea ovqatlangan 
xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na sog'lom, baquvvat.Bolalarga ega bo’ladi. 
Yomon ovqatlanipvdan odob-axloh ham aynib ketadi. Agar non mo'1-ko'l bo’lsa, 
muqaddas so'zlar ham yaxshi qabul qilinadi». Bir qarashda oddiygina ko'rinadkgan bu 
so'zlarda juda katta falsafiy ma'nolar, tarbiyaviy o'gitlar borligiga amin bo’lamiz. 
Zardushtiylik 
o'gitlarida 
ona 
zamrgnga, 
dehqonchilikka, 
hunarmao'dchilik, 
chorvachilik, Vatan va xalqqa ulur muhabbat ruhi markaziy o'rinni egallaydi. Buni 
byaz zardushtiylikning Navro'z, Ro'za, Mehr va boshqa barcha marosimlarida ochiq-
oydin ko’ramiz. Yosinning 29-bashorat 5-hikmati va 50- bashorat 8-hikmatida 
ibodatdan so'ng ikki kaftni oldinga ochiq holda yozib ko'targan holda Olloxdan o'z 
11
Jo‘rayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., “sharq“, 1998. 28-bet

---

24 
talablarini qon-dirishni ilzdjo qilish rasm-rusmi haqida gap boradi. Undagi 
bashoratlarda yer, osmon, ummon boshlanishi, jannat xdqida fikrlar bay on qilinadi. 
Bashoratlardagi Odam Ato haqidagi fikrlar o'ziga xos bnr tarzda bayon etiladi. Unda 
ta'kidlanishicha, lyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda irodasiga ko’ra 
900 yil yashaydi va u shu davrda odamlarni, hayvon va qushlarni parvarksh qiladi, 
qizil shu'lali olozni Ko’paytiradi, Oxuramazda lyimga oltin nayza bilan oltin qamchi 
sovg'a qiladi. yer odamlar yashashi uchun torlik qilib qolganda u nayzani yerga 
sanchib yerni kengaytirishni iltijo qilib xudodan so'raydi va unga erishadi. Oxuramazda 
Odam Atoga yerga sovuq ofat kelayotganligini va uni oldini olish lozimligini o’tdi. lyim 
o'ziga bir uy qurib xayvonot va o'simlik zotlarining eng yaxshilaridan bir juftdan olib bu 
uyda ularni saqlab qoladi va shu tariqa Odam Ato tirik tabiatni ofatdan saklab 
qolishga erishadi. 
Ammo Odam Ato o'z qilgan ishlaridan ortiqcha mag'rurlanib ketadi va xudo 
tomonvdan taqiqlangan ne'mat- qoramol go'shtidan iste'mol qilib qo'yadi, U 
xudoning qahriga uchraydi va abadiyliqdan judo bo’ladi. Odamzod hayotining bu 
byrinchi bosqichidan so'ng kkkinchi bosvdch boshlaiadi. Ikkinchi davr Zardusht 
faoliyati va uniig diniy islohoti bilan bog'liq. Bu davr din va imon uchun kurash bilan 
xarakterlanadi. Olib borilgan 3000 yillik kurashlardan so'ng Zardusht farzandi 
boshchiligida dunyoda tinchlik, osoyishtalik va farovonlik yuzaga keladi. Yomonlik 
va yovuzlik kuchlari timsoli bo’lgan dev Axriman 
yengiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim bo’ladi, 
Barcha o'lgailar tirilib xudo oldiga keladilar va o'z 
qilmishtke chirmishlari bo’yicha unga hisobot 
beradilar. Xudoi taolo ham ma ishlardan voqif va uni 
ko'rib turibdi. Xudoni aldab bo’lmaydi. Zardushtiylik 
dini bo’yicha odamzod olamdan o'tgach uch kunga 
qadar joni uning tanasida saqlanadi. To'rtinchi 
kunida har bir odam zoti go'zal qiz qiyofasio'ash o'z 
mahrami 
farishta 
yo’lboshchiligida 
narigi 

---

25 
dunyodagi qilKo’prik «Chinvot»dan o’tdi. Yaxshi va yzgu ishlar qilgan insonlarga 
bu Ko’prik kengayib turadi va yo’l beradi. Undan omoneson o'tgan har bir zot abadiy 
rohatfarog'atga jannatga yo’l oladi va o'liklar tiriladigan kunda o'z tanasiga jon 
kirishini kutib yotada. Yomon va yovuz ishlar bilan shug'ullanganlarga «Chinvot» 
qilday torayadi va ular jahannam azoblariga maxdum bo’ladilar, do'zaxga tushadilar. 
«Avesto»ning uchinchi kitobi «Vasparat» deb ataladi. Bu kitobda. olamni, haisha 
narsani bilishga oid pandu nasihatlar o'rin olgan. Kitob asosan ibodat namozlari 
yig'indisi bo’lib, 25 qismdan iboratdir. Bu kitob «Bundaxash», qadimiy Eron tili 
paxlaviy tilidan yozilgan. Yeshtlar va Yosinlar uch qatlamdan iborat: birinchisi xalq 
zposlarining Zardushggacha bo’lgan qo'shiqlari (she'rlari), ikkinchisi Zardusht xat 
(noma)lari va uchinchisi Zardusht urushda halok bo’lgandan deyarli bir asr key in kitob 
holiga keltirilgan va «Kichik Avesto» nomi bshgan yuritiladigan qismi hisoblanadi. 
Shiming uchun «Avesto»ning dastlabki ilk va kichik (so'nggi) qismlarida uning asssiy qismi 
Zardusht nomalarinm bir-biridan farq qila bilish kerak. Zardushtnomalar ko'i xudolikni, 
o'tga va tabiatning stixiyali kuchlariga sajda qilib sig'inmshni qoralaydi va yakka xudolikka 
da'vat qiladi. Shu paytga qadar ilmiy adabiyotlzrda bildirilgan fikrlar asosan «Kichik 
Avesto»ga asoslangan g'oyalar bo’lgan. Bunda Ko’p xudolilik bilan yakka xudolilik 
goyasi aralashib, qorishib ketganligadan Zardushtiylikni Ko’p xudolilik va ikki 
xudolilik dini sifatida qarab kelganlar. Bu yakka xudolilikka asoslangan 
Zardushtiylikni asosiy yo'nalishi Ko’p xudolilikdan iborat bo’lgan mazdaniylik bilan 
aralashtirish oqibatidir. Zardushtgacha ham Oxura, Matra, Mazda va boshqa xudolar 
hakida fikrlar bo’lgan. Ammo u xudolar xuddi odamlardek hayot kechirganlar. Zardusht 
talqinidagi Xudo Oxuramazda esa Oliy ibtido bo’lgan, uning xotin, bolachaqalari yo'q. U 
ham ma narsani, butun borliqni yaratuvchi Oliy ruh bo’lib, barcha ezguliklar va 
yaxshiliklar bilan odamlar qalbini munavvar qiladi. Zardusht asos solgan yakka 
xudrlilik dini Eronda Aham oniylar hokimiyat tepasiga kelib, ular Markaziy Osiyoni bosib 
olgach zavolga uchraydi. To'gri, Eron shohlari o'z saltanatlarini barqaror qilishda 
zardushtiylik dinining aham iyati va o'rniga yetarli darajada baho berganlar. Ammo 
bu dindagi o'rtahol dehqonchilik, mo"tadil kamtarona hayotdan iborat turmush tarzini 
ilohiylashtirib, quldorlik munosabatlarini qoralash Eron shohlariga yoqmaydi. 

---

26 
«Kichik Avesto»da Oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o'rnatuvchilikdan 
ko’ra Ko’prok kabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib koladi. Aham 
oniylar Yunonistonni bosib olish uchun olib borgan urushlari ham da Yunonlarning 
Eron va Turonni ishg'ol kilishlari oqibatida Oxuramazda Yunonistonda bosh xudo Zevs, 
Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Aham oniylar Zardushtiylikni o'z 
e'tiqodlariga bo’ysundirgan bo’lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo'q qilib 
tashlamoqchi bo’ldi, bu dinga oid kptoblarni butunlay yoktirib yubordi. «Avesto» haqida Abu 
Rayhon Beruniyning «Utmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarida szib qoldirgan 
ma'lumotlari diqkatni tortadi. Beruniy bunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro 
xazinasida o'n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar 
otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o'ldirgan vaqtda uni kuydirib 
yubordi. Shutng uchun «Abisto»ning beshdan uchi yo'qolib ketdi. «Avesto»o'ttiz nask 
(qism) edi. Majusiylar qo'lida o'n ikki nask cham asi qoldi». 
O'lkamiz arab xalifaligi ko'shinlari tomonidan fath etilib, islom dinining tarqalishi 
davrida ham zardushtiylik va 
uning 
mukaddas 
kitobi 
«Avesto» qattiq ta'qib ostiga 
olindi. 
Zardushtiylikning 
Markaziy Osiyoda vujudga 
kelganligi va uning jahon 
madaniyatiga 
ko'rsatgan 
ijobiy ta'sirini inkor etib 
bo’lmaydi. «Avesto»ning biztacha yetib kelganligi uchun eng avvalo ingliz va 
frano'uz olimlaridan. minnatdor bo’lishimiz kerak. Chunki, 1755 yilda frano'uz olimi A. 
Dyupperon Dindistonga ilmiy safar qilib, u yerdati zardushtiy (mazdaiy) lar orasida 
uch yil yashadi, ularning ibodatlari, urfodatlari bilach yaqikdan tanishdi va 
«Avesto»ni frano'uz tiliga tarjnma klldi. «Avesto» G'arbiy yevropa, Eron va 

---

27 
Hindiston orqali bizga yetib kelganligidan undaga nomlar, ismlar va terminlar asliga 
tug'ri kelmaydi.
12
Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi vishudsl 
(Gushtasp) huzuriga kelib, «Avesto» ii unga tortiq qnladi. O'ng va so'l tomoilari 
kesilgan qo'ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qo'lida bir eski qog'ozni Ko’kragiga 
mahkam bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp qasriga tushadi. Shunda tom 
ochilgan va Gushtasp kunduzgi uyqudan uyg'onib ketgan. Zardusht «Avesto» 
kitobini Gushtasp oldiga qo'ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kktob 
hzqiqagan seniki bo’lsa, sen shu kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan 
bo’lsang, meni misniig zararidan saqlagin», dedi, So'ng uning iltijosiga ko’ra, 
qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni Zardushtning Ko’kragiga va qorni ustiga 
quydilar, Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo’lib yopishdi, lekin 
kuydirmadi. Shu mahado'an e'tiboran Gushtasp Zardusht e'tiqodkni qabul qildi va 
o'ziga tobe o'lkalarga bu ehtiqodni qabul qilishni buyurdi. 
Tarixdan ma'lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII 
asrigacha qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o'lkalarda diniy 
e'tiqod sifatida yashadi. 
Zardusht yashagan va «Avesto» kitobi yozilgan davrda Markaziy Osiyoda aholiving 
asosiy qismi o'troq hayotga, dehqonchilik va hunarmlndchilshja o'ta boshlagan, 
ko'chmanchi chorvachilikka e'tibor kuchaygan, qadimgi shahar lar va deqqonchilik 
viloktlari (So'g'diyona, Marg'iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm) ning shakllannsh 
jarayoni kechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy 
va iqtioodiy o'zgarishlar uning taraqqiyot yo'yaiga gov bo’layotgan mafkurash 
yangilashni, yangi jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga 
oshirishni talab etar zdi. «Avestoda ana shu islohiy talab o'z ifodasini topdi. 
«Avesto» asarida pagriarxal urug' jamoasi haqida, uning so'nggi kismi Videvdotda 
iktisodiy tengsizliq, sinfly tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning 
ijtimoiy tarkibi vaundagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to'g'risida kimmatli ma'lumotlar 
beriladi. Shunday qilib, «Avesto» miloddan avvalgi IX-VII asrlar Ijtimoiy-iqtisodiy, 
12
Maxmudov T. «Avesto» haqida. T., 2000 y. 98-bet

---

28 
siyosiy va madaniy hayot qaqida g'oyatda muhim ma'lumotlar beruvchn xalqimizning 
merosiy ma'naviy boiligidir. 
«Avesto»da keltirilgan jamiyatggang ijtimoiy tarkibi haqida ma'lumotlarga 
suyanib fikr yuritadigan bo’lsak, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi 
choragida Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, yangi, ilk synfiy 
jamiyat tarkib topayotgan jarayonning guvoh i bo’lamiz.