Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

2 .1 4 -ra sm . B en zin g a « c h o ‘k tiriladigan» e le k tr b en zo n aso s:
1
- b o sim c h ek la g ich ; 
2 -
rolikli nasos; 
3 -
y ak o r; 
4 -
y o n ilg 'in i b ir to m o n g a
o 4 k a z u v c h i k lap an ; 
5 -
d isk sim o n ro to r; 
6
 -
rolik.
Nazorat savollari
1. Avtomobillarda qanday turdagi datchiklar ishlatiladi?
2. Zamonaviy harorat datchiklarini izohlab bering.
3. Kiritish kollektoridagi absolut bosim datchigining tuzilishi va ishlashini 
izohlab bering.
4. Termoanemometrik havo o ‘lchagich qanday prinsip asosida ishlaydi?
5. Detonatsiya datchigining tuzilishi va ishlashini izohlab bering.
6. Kislorod konsentratsiyasi datchiklarining qanday turlari mavjud va 
ular nima maqsadda ishlatiladi?
7. Yopiq turdagi gidromexanik forsunkalarning tuzilishini izohlab bering.
8. Elektromagnitli boshqarishga asoslangan forsunkalarning tuzilishi 
va ishlashini tushuntiring.
9. Zamonaviy elektr benzonasoslar qanday afzalliklarga ega?
10. Yonilgliga to ‘liq cho‘ktirilgan benzonasoslaming tuzilishi va ishla­
shini tushuntirib bering.
81

---

I l l BOB.
AVTOM OBILLARDAGI A T R O F -M U H IT N I 
M U H O FA ZA Q ILU V C H I ELEKTRON B O SH Q A R ISH  
T IZ IM L A R I
3 .1 . Umumiy ma’Iumotlar
S texiom etrik tarkibga ega b o ig a n y o n ilg l-h a v o aralashm asi 
t o l a yonish m ah su lin i uglerod ikki oksidi C 0 2 va suv H 20 b u g la ri 
tashkil qiladi. Bu m o d d ala r zaharli em as. A m m o a m ald a y o n ilg l- 
havo aralashm asining ju d a ham oz darajada boyitilishi yoki suyul- 
tirilishi ichki yonuv dvigateli silindrlaridagi ishchi ara lash m a n in g
to ‘liq yonm asligiga olib keladi.
C h iq in d i g a zlarn in g hajm i b o ‘y ich a 9 5 - 9 8 % i inson u c h u n
zararsiz m o d d ala r (azot N 2, kislorod 0 2, suv b u g la r i H 20 , uglerod 
ikki oksidi C 0 2)dan tashkil to p g an b o ‘lib, faqat 2 - 5 % i zaharli 
kim yoviy b irik m alard an iborat.
Bu zaharli m o d d alarn in g inson salom atligi, hayvonot dunyosi 
va o ‘sim liklar u c h u n eng xavflilari - uglerod oksidi C O (is gazi), 
azo t oksidi N O x, t o l a y o n m agan u g lev odorodlar C H va q attiq
z a rra ch a lar (kul) hisoblanadi.
Y uqorida keltirilgan zaharli m o d d ala r bilan bir q a to rd a atrof- 
m uhitga av to m obildan b oshqa to k sin lar ham chiqariladi: benzin 
b u g la r i, k a rte r gazlari, m o to r m oyi va b oshqa texnik suyuqliklar.
U glerod oksidi (is gazi) - bu rangsiz, t a ’m siz, hid siz gaz. 
C O n in g h a v o h a jm id a g i k o n s e n tra ts iy a s i 0 ,3 % o r ts a , in so n
zah arlan ish i va 2 0 - 3 0 m in u td a n keyin h a y o td a n k o ‘z yum ishi 
m u m k in .
S h u n in g u c h u n a v to m o b il d v ig atelin i m axsus sh a m o lla tish
tizim i b o lm a g a n yopiq x o n a d a (m asalan, boks turidagi garajda) 
ishlatish, shu x o nada yoki avtom obil ichida o ‘tirg a n inson hayoti 
u c h u n o ‘ta xavflidir.
O chiq havoda is gazi q o ‘shim cha oksidlanib, zararsiz C 0 2 gaziga 
a y lan ad i. S h u n in g u c h u n a v to m o b illa r soni k o ‘p b o i g a n yirik 
sh ah arlard a kislorod m iqdori kam , uglerod ikki oksidining k o n sen -
82

---

tratsiyasi esa ju d a yuqori boNgan texnik sm og hosil boMadi. Y ozda 
esa «parnik effekti» hodisasi yuzaga keladi.
A zot oksidi h am is gazi kabi rangsiz, hidsiz, t a ’m siz boMadi, 
lekin in so n n i zaharlash xususiyati y o ‘q. Lekin atm o sferad a q o l- 
s h im c h a o k sid la n ish n a tija sid a z a h a rli, yosh o q iz a d ig a n , o la - 
jig arrang, o ‘tk ir hidli azo t ikki oksidi N O , ni hosil qiladi.
C h iq in d i gazlardagi q a ttiq za rra ch a lar, kul va kuya insonning 
nafas y o lla rig a kirib, b o ‘g ‘ilish hodisasini yuzaga keltirishi m um kin. 
U la r k o ‘c h a la rn i, daraxt barglarini, uy deraza va devorlarini iflos- 
laydi, s h a h a r suv havzalarining ekologik ho latin i y o m o nlashtiradi.