Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

1.2. Benzinli dvigatellarda yonilgN uzatilishini 
elektron boshqarish
H ozirgi k u n d a benzinli dvigatellarda yonilgN uzatilishini elek ­
tro n b o sh q a rish n in g ikki turi m avjud: e le k tro n b o sh q ariladigan 
k a rb u ra to r va p u rk ash tiz im lari. P u rkash tiz im lari yonilgN ning 
uzatilish joyiga qarab 3 turga boNinadi: m arkaziy bir nuqtali, taqsim - 
langan k o ‘p nuqtali va bevosita yonish kam erasiga purkash tizim lari. 
Jih o z la rin in g ju d a m urakkabligi tufayli yonilgNni bevosita yonish 
kam erasiga purkash tizim id an foydalanish darajasi h o zirch a u n c h a
yuqori em as. Z am onaviy avtom obil dvigatellarida asosan bir nuqtali 
va taq sim lan g an k o ‘p n u q tali p u rkash tizim lari ishlatiladi. H ar 
ikkala tiz im d a h am yonilgN dvigatel silindrlarining kirish yoNiga 
purkaladi.
YonilgN purk ash n in g e le k tro n boshqarish tizim lari (E B T ) quyi­
dagi prinsip b o ‘yicha ishlaydi: elektr yonilgN nasosi yonilgNni taqsim ­
lash q u v u rid a ta x m in a n 0,2 M P bosim b ilan o ‘zg arm as h olda 
ishlab tu rg an lig i sababli, silin d rlarg a p u rk ala d ig a n yonilgN ning 
m iqdori elek tro m ag n it forsunka (in jek to r)n in g ochilib turish vaqti
11

---

1.3-rasm . B enzinli d v ig atellard a yonilgM p u rk a lish in i e le k tro n b o sh q a rish
tiz im in in g ta rk ib iy sxem asi.
bilan belgilanadi. E lektron boshqarish tizim i injektorlam ing ochilib- 
yopilishini, y a ’ni y o n ilg in i silindrlarga m ajburiy p u rk ash im pulsi 
davom iyligining drossel to ‘siqchasining o chilish bu rch ag i, tirsakli 
valning aylanish ch asto tasi, sovituvchi suyuqlik h a ro ra ti va kiritish 
quvuridagi absolut bosim ga bog‘liq ravishda bosh q arad i. Purkalishi 
za ru r b o ‘lgan y o n ilg ‘i m iqdori haqidagi m a ’lu m o t ikki raqam li 
kod k o krinishida doim iy xotira qurilm asida (D X Q ) saqlanadi. E lek­
tro n boshqarish bloki, d a tc h ik la rd an kelayotgan m a ’lu m o t a so ­
sida, D X Q d an z a ru r kodni tan lab olib, unga m os keladigan m iq- 
d o rd a g i y o n ilg N n in g d v ig a te ln in g k iritish k la p a n la ri a tro fig a
purkalishini ta ’m inlaydi.
B enzinli dvigatellarda y o n ilg l purkalishini e le k tro n boshqarish 
tizim ining tarkibiy sxem asi 1.3-rasm da ko'rsatilgan. Dvigatel tirsakli 
valining aylanish chastotasi va drossel to ‘siqchasining holati haqidagi 
signallar m os ravishda 7 va 2 d a tc h ik d an a n a lo g -raq am li o ‘zgar- 
tirgich (A R O ‘) 4 g a uzatiladi va raqam li kod k o 'rinishiga keltiriladi. 
T ak t g e n e ra to ri 3  A R O 1 ishlashi u c h u n z a ru r b o ‘lgan d o im iy
ch astotali im pulslarni shakllantirib be rad i.
R aqam li kod shaklidagi aylanishlar ch asto tasi va drossel t o ‘siq- 
ch asin in g holati haqidagi signallar EB T ning d oim iy eslab qolish 
qurilm asi 6 ga uzatiladi. D X Q da dvigatel aylanish ch asto tasi va 
drossel to ‘siqchasining ochilish burchagiga bogNiq ravishda e le k tro ­
m agnit klapan o chilish vaqtini belgilovchi raqam li signal hosil q ili­
nadi va m ik ro protsessor 7 ga uzatiladi. M ikroprotsessor 7 D X Q
d a n kelgan signalni z a ru r y onilg'i m iqdoriga pro p o rsio n al boNgan 
in je k to rlam in g ochilib tu rish v aqtining davom iyligi k o 'rin ish ig a
12

---

o lzgartiradi. A ylanishlar chastotasi datchigi 2 bilan bogNiq boNgan 
sinxronizatsiya m oslam asi 9 yonilgN ning dvigatel ish ja ra y o n in in g
tegishli n u q tasida purkalishini ta ’m inlaydi va kiritish quvurining 
d e v o rla rid a oN irib q o lay o tg a n yonilgN z a rra la rin in g m iq d o rin i 
kam aytiradi.
D vigatelning issiqlik h o lati va a tro f-m u h it sharo itlarin i hisobga 
olib, in je k to rlam in g ochilib tu rish vaqtiga tuzatish kiritish u c h u n
sovitish suyuqligi h a ro ra ti 10, ab so lu t bosim 11, s o ‘rilayotgan 
havo h a ro ra ti 12 d a tc h ik la rid a n m ik ro p ro tsesso rg a q o ‘sh im c h a
m a ’lu m o t uzatiladi.
YonilgN p u rk ash n in g ele k tro n boshqarish tizim i o ‘t olish va 
yonish jaray o n ig a ta ’sir qiluvchi k o ‘p om illarni hisobga oladi va 
yonilgN uzatilishini m urakkab bogN anishlar orqali am alga oshiradi. 
Bu dvigatelning a n c h a tejam li ishlashini ta ’m inlaydi. Shu bilan 
birga tuzilishining m urakkabligi va unga xizm at ko ‘rsatish u ch u n
yuqori m alakali m utaxassislam ing zarurligi b u tizim ning kam chiligi 
hisoblanadi.
H ozirgi vaqtda yonilgN purkashni boshqarish tizim larida optim al 
boshqarish prinsipiga asoslangan sistem alar keng jo riy q ilinm oqda. 
Bu prinsipning m ohiyati shu n d an iboratki, yonilgN purkash jarayoni 
m ikroprotsessor shakllantirayotgan boshqaruv signalini dvigatelning 
ek sp lu a ta tsio n tav sifnom asiga k o ‘rsatay o tg an t a ’sirini b ah o lash
asosida am alga oshiriladi. O ptim allashtiruvchi o m illar sifatida, o d at- 
da, yonilgN sarfi, ch iq in d i gazlarning zaharliligi va dvigatelning 
tortish tavsifnom alari ishlatiladi. Lekin bu param etrlarni bir vaqtning 
o ‘zida o p tim allash tirish n in g im koniyati y o ‘q. S h u n in g u c h u n dvi­
gateln in g m aksim al q u w a ti yonilgN aralashm asini boyitish, te ja m ­
korligi esa uni suyultirish yoNi bilan am alga oshiriladi.
Y u q o rid a k o ‘rsatilg an d ay , zam o n a v iy b en zin li dvigatellarda 
yonilgN silindrlarning yonish kam erasiga k a rb u ra to r vositasida yoki 
purkash tizim i y o rd am id a uzatiladi.
K a rb u ra to r y o rd am id a yonilgN uzatish usuli quyidagi kam ch i- 
liklarga ega:
• kiritish kollektorida turli silindrlargacha boNgan m asofa h a r 
xil. B undan tash q ari, h a tto toNa qizdirilgan dvigatelda h am kollek- 
to r devorlarining harorati bir xil emasligi aniqlangan. Buning natija­
sida dvigatelning silindrlariga uzatilgan yonilgN m iqdori b ir xil boN-
13

---

m aydi. Bu esa dvigatelning q u w a tin i oxirigacha avj oldira olm asligi, 
tirsakli valdagi burovchi m o m e n tn in g ravon b o ‘lm asligi, dviga­
telning tejam korligining pasayishi, chiqindi gazlardagi zaharli m o d ­
dalarn in g ortishiga olib keladi;
• k a rb u ra to r p u lv erizator prinsipi b o lyicha ishlaydi, y a ’ni yonil- 
g ‘i so ‘rilayotgan havo oqim i ichida m ayda zarrach alarg a ay lan tiri- 
ladi. B unda yonilg‘i yaxshi p a rc h alan m ay d i va b en z in n in g nisba- 
tan yirik (100—120 m km ) to m c h ila ri hosil b o ia d i. Bu havo va 
b e n z in n in g yaxshi aralashm asligiga, bir qism y o n ilg in in g kollek- 
to r va silindr devorlarida qolib ketishiga olib keladi. Bu h am , albatta, 
dvigatelning tejam korligiga salbiy ta 's ir ko ‘rsatadi.
YonilgM p u rkash tizim i ishlatilganda esa, y a ’ni in jek to rn in g
kalibrlangan teshigidan yonilgM m ajburiy bosim ostida purkalganda 
yonilgM to m c h ila ri a n c h a kichik boMadi (m arkaziy forsunkadan 
1,1 b a r bosim bilan purkalganda yonilgM to m c h isin in g d iam etri 
5 0 - 6 0 m km d an oshm aydi). A yniqsa, b e n z in n in g k a tta ro q bosim
o stid a to r dasta shaklida purkalishi yaxshi natija beradi (yopiq 
tu rd a g i f o rs u n k a d a n 5,2 b a r b o sim b ila n p u rk a lg a n yonilgM 
to m ch isin in g oMchami 2 0 - 3 0 m km doirasida boMadi).
P urkalgan yonilgM to m c h ila ri d iam etri 1 0 -1 5 m km doirasida 
boMsa, u h o ld a b e n z in n in g h a v o b ila n a ra la s h is h i m o le k u la r 
d arajada so d ir boMadi. B unday aralash m an i dvigatelning barch a 
ish rejim larida silindrlarga uzatilayotgan (ya’ni, p u rk alanayotgan) 
m iq d o rin i ju d a k atta aniqlik bilan ulushlash m u m k in . Bu esa, o ‘z 
n a v b a tid a, ichki y onuv dvig atellarin in g tejam k o rlig in i osh irish , 
b arch a aylanishlar chastotasida burovchi m o m en tn in g barqarorligini 
t a ’m in la sh , q u w a tin i o sh irish , c h iq in d i g azlardagi k a n sero g en
(zaharli) m o d d ala r m iq d o rin i kam aytirish im konini beradi.
YonilgM purkash tizim i birinchi b o r «M ersedes» firm asi to m o n i­
dan 1949-yili «M ersedes S300» rusum li avtom obil dvigateliga q o 'y il- 
gan. OM kazilgan sinovlar bu tizim n in g k a rb u ra to rd a n b a rc h a asosiy 
k o ’rsa tk ic h la r b o ‘y ic h a m u tla q u stu n lig in i k o ‘rsatd i. S h u n d a n
keyin, yonilgM purkash tizim ini ishlab chiqarish va takom illashtirish 
y o ‘nalishida d u n y o n in g ju d a k o lp m a sh h u r firm alari izlanishlar 
olib bordilar va o ‘zlarining turli konstruksiyalarini taklif qildilar. U lar­
ning o rasida tan n arx i va ishonchliligi b o ‘yicha eng m uvaffaqiyatli
14

---

deb ta n o lingani «Bosch» (G e rm a n iy a ) firm asin in g 1951-yilda 
taq d im etgan «K -Jetronic» m exanik uzluksiz purkash tizim i boMdi.
«K -Jetronic» tizim ining no m i uchta so‘zni qisqartirish natijasida 
yuzaga kelgan. К — n e m isc h a kontiniuerlich (uzluksiz) so ‘zidan,