Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari 
Ma‟lumotlarni olish, ishlov berish, tahlil qilish, vizuallashtirish 
saqlash masalalarini birlashtiruvchi boshqaruvni shartli ravishda oltita 
vaqtli avlod (bosqich)ga ajratish mumkin. 
Birinchi avlod (e.a. 4000-yillardan – 1900-yilgacha), taxminan, olti 
ming yil mobaynida axborotlarni ifodalashda loyli jadvallardan 
papirusga, so„ngra pergamentga va nihoyat qog„ozga o„tish kuzatilgan. 
Ma‟lumotlarni ifodalashda ko„plab yangiliklar kiritilgan: fonetik 
alifbolar, bayonlar, kitoblar, kutubxonalar, chop qilish nashriyotlari. Bu 
katta yutuq bo„lgan, ammo bu davrda axborotlarga ishlov berish qo„lda 
amalga oshirilgan. 
Ikkinchi avlod (1900 – 1955-yillar) perfokartalar texnologiyasi bilan 
bog„liq bo„lib, undagi ma‟lumotlar ikkilik tarkib ko„rinishida 
ifodalangan. Katta hajmdagi qog„ozli axborot manbalarining hajmini 
kamaytirishga erishilgan. 
Uchinchi avlod (yozuvlarga ishlov berish dasturlangan qurilmalari, 
1955– 1965-yillar) har biri o„n minglab perfokartalardagi axborotlarni 
saqlashi mumkin bo„lgan magnit lentalar texnologiyasining yuzaga 
kelishi bilan bog„liq. Axborotlarga ishlov berish uchun saqlanuvchi 
dasturli va sekundiga yuzlab yozuvlarga ishlov bera oluvchi elektron 
kompyuterlar ishlab chiqildi. Yangi texnologiyaning asosiy jihati 
dasturiy ta‟minot bo„ldi. Uning yordamida oson dasturlash va 
kompyuterdan foydalanish mumkin bo„ldi. Paketli ishlov berish 
kompyuterlardan samarali foydalanish imkonini yaratdi. Ammo, uning 
ikkita muhim kamchiligi bor edi: asosiy faylga ishlov bergunga qadar 
xatoliklarni aniqlay olmaslik va joriy axborot haqida tezkor bilimning 
mavjud emasligi. 
To„rtinchi avlod (tezkor berilganlar bazasi, 1965 – 1980-yillar) 
tezkor jo„natmali berilganlar bazasini qo„llashga asoslangan interfaol 
rejimda ma‟lumotlarga tezkor kirishni tadbiq qilish bilan bog„liq. Tezkor 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

83 
berilganlar bazasi ma‟lumotning har qanday elementiga sekundning 
ulushlarida kirishni ta‟minlovchi magnit disk yoki barabanlarda 
saqlanadi. Bu qurilmalar va ma‟lumotlarni boshqarish dasturiy ta‟minoti 
dasturlarga bir necha yozuvlarni o„qish, ularni o„zgartirish va yangi 
qiymatlarni tezkor foydalanuvchiga qaytarish imkonini berdi. 1980- 
yillarga kelib, yozuvlar to„plamiga yo„naltirilgan, ma‟lumotlarning 
tarmoq modeli juda ommaviylashib ketdi. Ammo, yo„naltiruvchi 
dasturiy 
interfeys 
darajasi 
yuqori 
emas 
edi. 
Bu 
axborot 
texnologiyalarining yanada yangilanishiga turtki bo„ldi. 
Beshinchi avlod – relyatsion berilganlar bazasi: «mijoz-server» 
arxitekturasi (1980 – 1995-yillar) quyi darajali interfeys uchun muqobil 
yechim bo„ldi. Relyatsion modellar aloqa va mohiyatni bir xilda taqdim 
etishdan iborat. Ma‟lumotlar relyatsion modeli ma‟lumotlarni aniqlash, 
boshqarish universal tiliga ega. Bu yo„nalishdagi ishlar standart sifatida 
qabul qilingan SQL tilining yaratilishiga olib keldi. Hozirgi kunda 
berilganlar bazalarining barcha tizimlari SQL interfeysini ta‟minlaydi. 
Bundan tashqari, barcha tizimlarda bu standart chegarasidan tashqariga 
chiqqan o„zining kengaytmalari mavjud. Berilganlar bazasiga parallel 
ishlov berish relyatsion modellarning ikkinchi kutilmagan ustunligi 
bo„ldi. Relyatsion model kompozitsiya bo„yicha berk amallar to„plamini 
o„z ichiga oladi: har bir amal kirishda nisbat oladi va qiymat sifatida 
nisbat chiqaradi. Shu sababli, relyatsion amallar bir amalning chiqishini 
navbatdagi amalning kirishiga yo„naltirish yo„li bilan konveyerli 
parallelizm imkoniyatini taqdim etadi. 
Oltinchi avlod (mul‟timediali berilganlar bazasi, 1995-yildan) 
an‟anaviy son va belgilarni saqlashdan murakkab harakatli 
ma‟lumotlarni olgan relyatsion-obyektga o„tish bilan bog„liq. Internet 
mijozlari va serverlari u yoki bu turdagi ma‟lumotlarni saqlovchi, ishlov 
beruvchi va tasvirlovchi applet va «xelper»larni qo„llash asosida 
qurilmoqda. Appletlar ovoz, video, elektron jadvallar va grafikani 
boshqaradi. Bunday appletli ma‟lumotlarning har qanday turi uchun 
sinflar kutubxonasi mavjud. 
Endi biz turli xil ma‟lumotlarni saqlovchi (hujjatlar, grafika, ovoz 
va video namunalari) oltinchi avlod tizimlari boshlanishida turibmiz. Bu 
oltinchi avlod tizimlari Internet va Intranet sahifalarida ma‟lumotlarni 
saqlashning negiz vositalarini ifodalaydi. 
Axborot bilan ishlash anjomiy ombori (qurilmalar, stanoklar, 
anjomlar) axborot texnologiyalarini amalga oshirish vositalari 
hisoblanadi. Ularni quyidagilarga ajratish mumkin: uslubiy, axborot, 
matematik, algoritmik, texnik va dasturiy. Uslubiy vositalar axborot 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

84 
texnologiyalarini ishlab chiqish va ishga tushirishdagi talablarni 
aniqlaydi. Axborot esa dasturiy va texnik mosligini ta‟minlaydi. Axborot