Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

Fosfat 
kislotani 
konsentrlash. 
Qo’shaloq superfosfat, ammofos, 
nitroammofoska ishlab chiqarish uchun 45-55% P
2
O
5
tutgan fosfat kislota, 
ammoniy polifosfatlari va suyuq o’g’itlar olish uchun esa – 72-83% P
2
O
5
li fosfat 
kislotalari talab etiladi. Bunday hollarda ekstraksion fosfat kislota bug’latiladi. 
Ma’lumki, har qanday (98% li H
3
PO
4
gacha) konsentratsiyadagi toza fosfat 

---

25 
kislotaning bug’i faqat suvdan iborat, nazariy olganda uni bug’latish orqali yuqori 
konsentratsiyali eritmalarini olish mumkin. Amalda esa jihozlar materiallarining 
korroziyalanishi hisobiga bug’latish qiyinchilik tug’diradi. Xarorat va kislota 
konsentratsiyasining ortishi bilan korroziyalanish tezlashadi. Bundan tashqari, 
konsentratsiya ortishi bilan kislota tarkibidagi qo’shimchalar, eruvchanlikning 
keskin kamayishi hisobiga cho’kmaga tushadi (quyqa hosil qiladi). Cho’kmali 
qoldiq (quyqa) lar qizdiriluvchi yuzaning ichki sirtiga o’tirib qolib, issiqlik 
almashinuvini yomonlashtiradi. 
Loyiha quvvati yiliga 110 ming t P
2
O
5
bo’lgan ekstraktsiyali sistemalarda 
kislotani 18-22 dan 35-40% P
2
O
5
gacha kontsentrlash uchun odatda bir korpusli 
bug’ bilan isitiladigan (130
O
C) qizdiruvchi kamerali 3-4 ta vakuum-bug’latgichli 
apparatlar o’rnatilgan (7–rasm). Vakuum-nasos yordamida apparat ichida 0,09 
MPa li vakuum hosil qilinadi. Bu esa bug’latishni nisbatan past (80-90
O
C) 
xaroratda amalga oshirish imkoniyatini beradi. Apparat korpusi gummirlangan, 
qizdiruvchi kamera grafitli (kislota va bug’ harakatlanadigan yo’llari bo’lgan 
grafitli bloklardan iborat, issiqlik almashinuv yuza maydoni 158 m
2 
ga teng) 
bo’ladi. Qizdiriluvchining cho’kmali quyqa hosil qilib qolishini oldini olish 
maqsadida, uzluksiz ravishda kuchsiz kislota qo’shish orqali konsentrlangan 
kislotaning majburiy intensiv sirkulyatsiyasi (sirkulyatsiyaning qaytarilishi 100- 
150 marta) amalga oshiriladi. Shu tufayli sirkulyatsiyali eritma konsentratsiyasi 
aralashishdan so’ng ham kam o’zgaradi. Bunday kislotadagi qo’shimchalarning 
eruvchanligi boshlang’ich kislotadagiga qaraganda anchagina kam bo’ladi. 
Shuning uchun aralashtirilgan vaqtda kuchsiz kislotadagi qo’shimchalar 
kristallanadi. Ularni tindirgichdayoq ajratib olish va so’ngra bug’latuvchi 
apparatga yo’llash maqsadga muvofiqdir. Bug’latilgan kislotani sirkulyatsiyali 
konturdan muntazam chiqarib turiladi. 
Qizdiruvchi kameraning ichki yuzasiga kalsiy sulfat va ftorsilikatlardan 
iborat qo’shimchalar o’tirib qoladi. Bu har uch kunda toza suv bilan yuvib turishni 
talab etadi. Nisbatan ko’proq vaqt ishlatilganda qo’yqa bu yuzani yanada to’laroq 

---

26 
egallab oladi, uni mexanik usullar bilan tozalanadi va so’ngra H
2
SiF
6
ning 4-5% li 
eritmasi bilan yuviladi. 
7 – rasm. Fosfat kislotani konsentrlash uchun vakuum-bug’latgichli qurilma sxemasi. 
1 – bug’latuvchi apparat (bug’latgich) korpusi; 2 - qizdiruvchi kamera; 3 – sirkulyatsiya 
nasosi; 4 – tomchi ushlagich; 5 – ftorli gazlar absorberi (yuvish minorasi); 6 – H
2
SiF
6 
– 
eritmasining barometrik yig’gichi; 7 – yuza kondensatori; 8 – ikki bosqichli ejektorli 
(so’rg’ich) qurilma; 9 – barometrik bak. 
Ekstraksion fosfat kislotaning konsentratsiyasi ortishi bilan unda erigan 
geksaftorsilikat kislotaning bug’ bosimi ham ortadi. Shu tufayli fosfat kislotani 52- 
57% P
2
O
5
gacha bug’latishda boshlang’ich kislotadagi ftorning 80-90% va 
(2HF+SiF
4
ning taxminan ekvivalent aralashmasi tarzida) gazli fazaga ajralib 
chiqadi; mahsulot kislotasidagi ftorning miqdori 0,5—0,8% gacha kaamayadi. 
Shuningdek, bug’latgichdan chiqadigan gazlar tarkibida ko’p miqdordagi suv bug’i 
bo’ladi, uni ftoridlar absorbtsiyasida kondensatsiyalanishini kamaytirish uchun, 
absorbtsiyalash jarayoni qaynoq (60-70
O
C) H
2
SiF
6
eritmalari bilan amalga 
oshiriladi; ftordan tozalangan suv bug’i barometrik kondensator o’rnatilgan ikki 
bosqichli bug’ejektorli (bug’ so’ruvchi) qurilmalar yordamida so’rib olinadi. 
Apatitdan olingan bug’latilgan kislota 1650-1750 kg/m
3 
zichlikka ega, uning 
tarkibida: 52-54% P
2
O
5
; 3,4-4,2% SO
3
; 1,2-1,3% (Fe,Al)
2
O
3
; 0,1-0,4% SiO
2
; 0,5- 
0,8% F bo’ladi. 
Ekstraksion fosfat kislotani bug’latish uchun barbotajli konsentratorlar – 
kislotabardosh materialli kameralar ham ishlatiladi, ularda bug’latish kislotaning 
yuza qatlami orqali yoqilgan qaynoq gaz berish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda 

---

27 
issiqlik uzatuvchi yuza bo’lmaydi, issiqlik almashinish qaynoq gaz bilan 
kislotaning to’g’ridan-to’g’ri to’qnashishidan amalga oshadi; bunda hosil 
bo’ladigan cho’kma muallaq holatda qoladi va apparatdan kislota bilan birgalikda 
chiqadi, so’ngra uni tindirish orkali tozalanadi. Kameraga o’txona gazlari 650- 
900
O
C xaroratda beriladi. Ayniqsa, tabiiy gaz yondiriladigan grafitli botirma 
yondirgichli konsentratorlar intensiv ishlaydi. Barbotajli konsentrator va botirma 
yondirgichli apparatlarda gaz o’zi bilan birga anchagina miqdordagi fosfat kislota 
bug’ini olib chiqadi, uni esa elektrofiltrlarda tutib qolish lozim bo’ladi. Tarkibida 
8,5-9 g/m
3 
ftor (elektrofiltr ga kirishdan oldin havo bilan aralashishi hisobiga – 3 
g/m
3
) bo’lgan chiqindi gazlarini tozalashdan ko’p miqdordagi P
2
O
5
tutgan H
2
SiF
6
eritmasi olinadi; ularni ishlatish qiyinchilik tug’diradi. Tuman hosil bo’lishi – P
2
O
5
yo’qotilishi orshiradi, bundan tashqari, tevarak atrof-muhit ifloslanishiga sabab 
bo’ladi. 
Bunday jihozlar ko’proq superfosfat kislotalar olish uchun qo’llaniladi. Bu 
holda bug’latishga tarkibida 54-55% P
2
O
5
tutgan eritmalar (vakuum- 
bug’latgichdan so’ng) beriladi. Bunday maqsadlar uchun qizdiruvchi kameraga 
yuqori bosimdagi bug’ (~3 MPa) uzatiladigan vakuum-bug’latgichli apparatlar 
ham ishlatilishi mumkin. 
Hozirgi paytda barbotajli konsentratorlar o’rnida yanada takomillashgan, 
yuqori darajada issiqlikdan foydalanuvchi, aeroliftli apparatlar qo’llanilmoqda. 
Ular ichki qismi grafitli quvur bilan muhofazalangan vertikal po’lat quvurdan 
iborat. Uning bug’latiladigan kislota kiritiladigan pastki qismidan qaynoq gaz 
oqimi yuboriladi, hosil bo’ladigan gaz-suyuqlikli aralashma yuqori qismidan 
chiqariladi. Suyuqlikni ajratilgandan keyin va issiqligidan bug’latiladigan kislotani 
isitishda foydalanilgandan so’ng, chiqindi gazi, absorbtsiya qurilmalarida kislota 
tumani, SiF
4
va HF dan tozalanadi. Suyuq kompleks o’g’itlar ishlab chiqarish 
uchun mo’ljallangan, tarkibida 68-70% P
2
O
5
tutgan kislota olish uchun 
kontsentrlashni ikkita ketma-ket bosqichda: 1-chisida 52-54 dan 64% gacha, 2- 
chisida esa 68-70% P
2
O
5
gacha o’tkaziladi. 

---

28