Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

1.3. Ammofos ishlab chiqarish nazariyasi va texnologiyasi. 
 
Ma’lum xomashyo uchun fosfat kislotaning stexiometrik me’yori – 
ko’rsatilgan reaktsiyalarni va boshlang’ich ekstraksion fosfat kislota eritmasidagi 
neytrallovchi (CaO, MgO, P
2
O
3
) va kislotali (H
2
SO
4
) qo’shimchalarning bo’lishini 
e’tiborga olgan holda belgilanadi. 
Tabiiy fosfatni fosfat kislotali parchalashdan olinadigan bo’tqa tarkibidagi 
erkin fosfat kislotani gaz holatidagi ammiak bilan neytrallash jarayonida dastlab 
monoammoniyfosfat hosil bo’ladi: 
H
3
PO
4
+ NH
3
= NH
4
H
2
PO
4
Neytrallanish issiqligining ajralishi hisobiga massaning xarorati 80-90
O
C 
gacha ko’tariladi va buning hisobiga ammofosfat bo’tqasi birmuncha quriydi. 
Bunda suvda eriydigan P
2
O
5
miqdori kamaymaydi. 
Nisbatan 
kuchliroq 
ammoniylashtirish 
natijasida 
monokalsiyfosfat 
dikalsiyfosfatga aylanadi: 
Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O + NH
3
+ H
2
O = CaHPO
4
∙2N
2
O + NH
4
H
2
PO
4
Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O + CaSO
4
+ 2NH
3
+ 3H
2
O = 2CaHPO
4
∙2H
2
O + (NH
4
)
2
SO
4
Bunday chuqur ammoniylashtirish natijasida ammofosdagi suvda eriydigan 
P
2
O
5
miqdori anchagina kamayadi, ammo o’zlashadigan P
2
O
5
miqdori sezilarli 
o’zgarmaydi. Ammoniylashtirishni yanada davom ettirish P
2
O
5
retrogradatsiyasiga 
olib keladi – dikalsiyfosfat o’simliklar qiyin o’zlashtiriadigan trikalsiyfosfat 
shakliga aylanadi: 
3CaHPO
4
∙2H
2
O + 2NH
3
= Ca
3
(PO
4
)
2
+ (NH
4
)
2
HPO
4
+ 6H
2
O 
NH
4
H
2
PO
4
+ NH
3
= (NH
4
)
2
HPO
4
(NH
4
)
2
HPO
4
+ 3CaHPO
4
∙2H
2
O = Ca
3
(PO
4
)
2
+ 2NH
4
H
2
PO
4
+ 6H
2
O 
2CaHPO
4
∙2H
2
O + CaSO
4
+ 2NH
3
= Ca
3
(PO
4
)
2
+ (NH
4
)
2
SO
4
+ 4H
2
O 

---

29 
Ammofos texnologiyasining qo’shaloq superfosfat texnologiyasidan farqi 
shundaki, bunda ishlatiladigan ikkilamchi fosfat oz miqdorda bo’ladi, ya’ni 
qo’shaloq superfosfat ishlab chiqarishdagi ikkilamchi fosfat bilan kiradigan 
umumiy miqdorining 25% o’rniga ammofos ishlab chiqarishda 10-15% P
2
O
5
ishlatiladi. Ammofos ishlab chiqarishda kislota me’yorining haddan yuqori 
bo’lishi, xattoki quyi navlardagi fosfatli xomashyolardan olingan EFK 
ishlatilganda ham ikkilamchi fosfat parchalanish darajasining yuqori bo’lishini 
ta’minlaydi. Superfosfatlar samaradorligi bilan solishtirilganda ammofos 
agrokimyoviy samaradorligining yetarli darajada yuqori bo’lishi, ayniqsa quyi 
navli fosfatli xomashyolar ishlatilishi ammofos ishlab chiqarish sanoatini tashkil 
etish maqsadga muvofiqligini ko’rsatadi. 
Ammofos ishlab chiqarish texnologiyasi umumiy holda 
quyidagi 
bosqichlarni o’z ichiga oladi: fosfat unlarini fosfat kislota bilan parchalash; so’ngra 
93% sulfat kisotasi bilan 85-90°C haroratda 4 soat davomida parchalash jarayoni 
olib boriladi. Jarayon tugagandan so’ng filtr lanadi olingan ekstraksion fosfor 
kislotasini ammiak bilan neytrallash (pH ko’rsatkichi 3,5 va undan yuqori) yoki 
kislotali bo’tqa olish (pH ko’rsatkichi 2,5 va undan kam); ammoniylangan bo’tqani 
bug’latish; bo’tqani qo’shimcha ammoniylash (agar lozim bo’lsa); mahsulotni 
donadorlash va quritish; donachalarni qayta ishlashning standartli bosqichi. 
Shunday qilib, ammofost ishlab chiqarish bosqichlari (fosfatni parchalash 
qo’shimcha bosqichi e’tiborga olinmaganda) amalda bug’latilmagan fosfat 
kislotadan ammofos ishlab chiqarish bosqichlariga o’xshaydi. Uni ishlab 
chiqarishdagi qator texnologik usullar ham (shu jumladan kislotali fosfat bo’tqasini 
bug’latish mumkinligi) bir xildir. Ammofosning aniq texnologiyasi EFK ishlab 
chiqarishda va ikkilamchi fosfat sifatida ishlatiladigan xomashyolar turi bilan 
belgilanadi. 
Ammofos bo’tqasini ammiak bilan neytrallash fosfatli xomashyo 
parchalanish darajasini yuqori darajada saqlagan holda amalga oshiriladi. 
Parchalanish koeffitsenti asosan kislota me’yoriga bog’liq bo’ladi. Fosforitlarni 
undan olingan kislota bilan 250% li me’yorda parchalanganda parchalanish 

---

30 
darajasi ≈70% ni tashkil etadi, parchalanish darajasining bunday ko’rsatkichga 
apatitdan olingan kislota bilan 210% li me’yorda fosforitlarni parchalash orqali 
erishiladi. 
Ammofos 
texnologiyasi 
va 
jarayonning 
jihozlanishi 
ko’pincha 
ammoniylashtirilgan bo’tqa reologik xossalariga bog’liq bo’lib, bu o’z navbatida 
kislotalilik muhiti ko’rchatkichi, xomashyo turi, fazalar nisbati va jarayon 
haroratiga bog’liqdir. 
1-jadval 
 
Parchalashning 2-bosqichiga beriladigan fosfat me’yorlari 
(mahsulotdagi P
2
O
5
umumiy miqdoriga nisbatan % hisobida) 
Fosfatni parchalash uchun ishlatiladigan kislota 
boshlang’ich xomashyo 
konsentra- 
tsiyasi, 
% P
2
O
5
Sulfat kislotasining me’yori 
Apatit 
52 
90-100 
Apatit 
29 
100-105 
Fosforit 
20 
105-110 
Termokonsentrat 
25 
105-110 
Ammofos bo’tqasi qovushqoqlik xossalari kislotali parchalashga beriladigan 
fosfat miqdorini belgilaydigan omillardan biri hisoblanadi; ikkilamchi fosfat 
miqdorini cheklaydigan ikkinchi omil olinadigan o’g’itning agrokimyoviy 
xossalari hisoblanadi. 1-jadvalda parchalashning 2-bosqichiga beriladigan fosfat 
miqdorlari ko’rsatilgan. 
Belgilangan texnik shartlarga muvofiq, mahsulot tarkibida: 45-46% 
P
2
O
5umum.
, 36-39% P
2
O
5s.e.
, 10-11% N va 1,5% dan kam suv bo’ladi.