Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi
Download 158.05 Kb. Pdf ko'rish
|
Pedagogika nazariyasi va tarixi. (Pedagigika tarixi). Axmedova M
|
ISBN - 978-9943-362-45-1
№ 1555-6355 ©«TAFAK K UR-BO STO NI» KIRISH M am lak a tim iz d a am alga o sh irilay o tg an ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy v a m a ’n av iy sohadagi islo h o tlar t a ’lim tiz im id a ham y a n g ilan ish lar bo T ishini taqozo etm oqda. T a’lim sohasini islo h qilishga o id d avlat siy o sati t a ’lim tizim i riv o jlan ish i strateg iy asin in g u stu v o r y o ‘nalish larin i b elgilab berdi. 1997 y il 29 a v g u std a 0 ‘zb e k isto n R e sp u b lik a si O liy M a jlisi IX sessiy asid a qabul q ilin g an 0 ‘zbekiston R esp u b lik a sin in g «T a’lim to ‘g ‘risid a» g i Q o n u n i v a «K a d rla r tay y o rlash m illiy dasturi» t a ’lim ni tu b d a n isloh q ilish d a am aliy d astu r b o ‘ldi. T a’lim sohasidagi m azk u r h u jjatlar R esp u b lik a d a ta ’lim ni riv o jlan tirish u stu v o r soha ekanligi e ’tir o f etish b ilan b irga x alq ta ’lim i soh asin in g b archa y o ‘nalish larid a m o d ern izatsiy alash ish larig a k atta y o ‘l ochib berdi. T a’lim islo h o tlarid an asosiy m aqsad - x alq n in g boy intellektual m ero si va u m u m b ash ariy qadriyatlar, zam onaviy m ad an iy at, iq tiso d iy o t, fan v a texnika, te x n o lo g iy a la m in g y u tu q lari aso sid a sh ax sn in g m a ’naviy sifatlarini tarb iy alash v a riv o jlan tirish d an iborat. 0 ‘zb ek isto n R espublikasi P rezid en ti I. A. K arim o v ta ’k id laganidek: « M u staq illig im iz n in g dastlabki k u n la rid an o q ajd o d larim iz to m o n id an k o ‘p a srlar m o b a y n id a yaratib k elin g an g ‘oyat ulkan, b ebaho m a ’n av iy v a m ad an iy m ero sn i tik lash davlat siyosati d arajasig a k o ‘tarilg an n ih o y atd a m u h im v azifa boT ib q o ld i» 1. Shuningdek, ijtim o iy -iq tiso d iy islo h o tlar m uvaffaqiyati, ja m iy a tn in g axloqiy v a m a ’naviy tak o m ili k o ‘p jih a td a n y o sh larn in g m a ’n av iy tarb iy asig a b o g 'liq . B u b o rad a 0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asi P rezid en tin in g 2006 y il 25 av g u std ag i P Q -4 5 1 -so n li «M illiy g ‘oya ta rg ‘iboti v a m a ’n a v iy -m a ’rifiy ish lar sam arad o rlig in i oshirish to ‘g ‘risida»gi Q aro rid a k o ‘rsatilg a n id ek «V atanim iz m u staqilligining m a ’nav iy asoslarini m u stah k am lash , m illiy q ad riy atlarim iz, a n ’an a va u rf-o d atlarim izn i asrab-avaylash, x a lq im iz, ayniqsa, y o sh avlod qalbi v a ongiga, o n a-y u rtg a m uhabbat, istiqlolga sad o q at tu y g 'u la rin i chuqur sin g d irish m asalasi b u g u n g i k u n d a to b o ra dolzarb ah am iy at kasb etm o q d a » 2. 1 Karimov I. A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - Т.: O'zbekiston, 1997. - B. 137. 2 O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Milliy g 'o y a targ'iboti va m a'naviy-m a'rifiy ishlar samaradorligini oshirish to 'g 'risid a”gi qarori // Xalq so'zi. 2006 yil 25 avgust. Bu vazifan i hal etish uchun oliy ta ’lim m uassasalari, ju m la d a n oliy o 'q u v yu rtla ri t a ’lim -tarb iy a ja ra y o n id a x alq im iz tarixi, m adaniyati, in a ' n av iy atig a y an g ich a qarash, uni b ugungi k u n nuqtai n azarid an o 'rg a n ish , b ah o lash va ulardan talab alarn in g m a ’naviy sifatlarini ta rb iy ala sh v a riv o jlan tirish d a foydal^nish m aq sad g a m uvofiq. Y urtboshim iz t a ’k idlaganidek, « O 'z tarixini b ilm ay d ig an , kechagi kunini unutgan m illatn in g kelajagi y o 'q » 1. T a 'lim -ta rb iy a tarixi boy m a ’naviy m ero sg a ega b o 'lib , uni o 'rg a n ish va ta ’lim iste ’m o lig a k iritish kad rla r tay y o rlash m illiy m odelida k o 'rsa tilg a n id e k , h ar to m o n la m a barkam ol insonni tarb iy alash va riv o jlan tirish d a, m a ’n av iy sifatlam i tark ib to p tirish d a katta ah am iy at kasb etadi. л " M a ’nav iy at - in sonning, x alqning, ja m iy atn in g , d avlatning kuch- qudratidir. U y o 'q jo y d a hech q ach o n b a x t-sao d at b o 'lm a y d i. N a faq a t k o 'h n a tarix balki yangi ta rix h am b uning k o 'p la b m iso llarin i b e rad i”4. B u y u k d o n ish m an d lar Suqrot, A ristotel, D io g en , S eneka, A bu N asr Forobiy, A b u A li ibn Sino, M ah m u d Q o sh g 'ariy , Y u su fX o s H ojib, A lish er M avoiy. N asafiy v a b o sh q alarn in g fik rich a m a ’n a v iy lik inso n larn in g o 'z a ro m u n o sab atlarid a ezgulik, poklik, adolat, m ehr-m uruvvat, o 'z a ro y o rd am va o 'z a ro tu sh u n ish kabi sifatlarn in g y u za g a k elish id a n am o y o n b o 'la d i. «A vesto» va Sharq m u tafak k irlarin in g p ed ag o g ik t a ’lim oti ham da M a ’m u n akadem iyasi olim lari y aratg an o 'lm a s asarlar dunyo fani va sivilizatsiy asig a q o 'sh ilg a n m islsiz hissadir. U lar o rasid a M u h am m ad M uso X o razm iy (7 8 3 -8 5 0 yy.), A h m ad F a rg 'o n iy (tax. 7 9 7 -8 6 5 ), A bu R ay h o n B eruniy (9 7 3 -1 0 4 8 ), A bu A li ibn Sino (9 8 0 -1 0 3 7 ), A bu N a sr ibn Iroq (9 5 8 -1 0 3 4 ), A bu Sahl M asih iy (9 7 7 -1 0 1 1 ), A b u lx ay r ibn H am m o r (9 6 1 -1 0 3 8 ), A bu A li ibn M isk av ay x (vaf. 1030), A bu M an su r as-S aolibiy (9 6 1 -1 0 3 8 ), A b u A b d u llo h Iloqiy (vaf. 1068), A b u A b d u llo h al-X orazm iy (vaf. 997) lam in g asarlari alo h id a o 'r in tutadi. M a ’m u n akadem iyasi olim larid an o 'z ig a xos m a ’n a v iv -p ed ag o g ik m e ro s qolgan. U larning didaktik asarlarid a ifo d alan g an saxovatlilik, in sonparvarlik, halollik, d o 'stlik , Y atanga m uhabbat, ta b iatg a n isb atan eh tiy o tk o ro n a m unosabat, m ehnatsevarlik, sabr-qanoatlilik, x u sh m u o m alalik , m ardlik, e ’tiqodlilik, 3 Karimov I. A. Yuksak m a’naviyat - yengilmas kuch. - Т.: M a'naviyat, 20 0 8 .- B . 4. 4 Karimov 1. A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. - Т.: O'zbekiston, 1998. - B. 62. adolatlilik, sadoqatlilik, jo n a jo n c rlk ag a m u h ab b at, ijodkorlik, zukkolik, poklik, qanoatlilik, t o ‘g ‘rilik ham da bo sh q a m illiy va um um insoniv sifatlarni h ar bir y o sh n in g ongiga singdirish m a ’naviy t a ’lim -tarb iy an in g asosiy talab larid an hisoblanadi. A llo m alarn in g m erosi v o sitasid a tala b ala rn in g m a ’nav iy sifatlarini tarb iy ala sh va riv o jlan tirish m uam m osi b ilan falsafa, adabiy o tsh u n o slik , tarix, in so n v a ja m iy a t, etnografiya v a b o sh q a fan lar na m o y an d alari u yoki bu d arajada sh u g ‘u llanib kelm oqdalar. F a y la su f olim lardan I.M o 'm in o v , J.T u len o v ,M .X ay ru llae v ,M .M ah m u d o v ,S .S H erm u h am ed o v ,E .Y U su p o v , H .A liq u lo v la r y u k sa k shaxs tarbiyasi h aq id a fikr y u ritar ekanlar, insonni m oddiy v a m a ’n av iy ta raq q iy o tn in g y a ratu v ch isi, erkin ijo d k o r sifatida talqin etadilar. P ed ag o g lard an O .M usurm onova, M .Q uronov, S.O chil, N .O rtiqov, U .M ahkam ov, M .Inom ova, Q .Q u ro n b o ev lar o ‘qu v ch ilard a m a ’naviy- axloqiy m ad aniyatni shakllantirish, m u staq illik y illa rid a tarbiya jara y o n la ri v a y o sh avlod m a ’naviyatini rivojlantirish, um u m iy o ‘rta ta ’lim m ak tab larid a m illiy tarb iy an in g ilm iy -u slu b iy asoslarini y aratishga b a g ; ishlangan y irik tad q iq o tlar olib bordilar. T a’lim ja ra y o n in in g m uhim m asalalari J.Y o‘ldashev, M .T o ‘x ta x o ‘ja e v a , F.Y uzlikaevlarning ilm iy izlan ish larid a o 'z aksini topgan. T a’lim -tarb iy a ta rix ig a doir S. P. Tolstov, A. A. F reym an, M. A ripov, 0 ‘.Aleuov, H. B oboev, A. Z unnunov, B. Q odirov, S. N ishonova. X. T illashev, K. H oshim ov, O. H asan b o ev a, J. H asanboev, Z. N u ritdinova, E .T o ‘raqulov, S. R ahim ov, H. H om idov, K. N osirov, F. B abashev, N . M ah m u d o v alarn in g tad q iq o t ish larid a qom usiy o lim larn in g inson kam o lo ti m asalalari b o rasid ag i fikrlari ta d q iq etilgan. T adqiqotchilardan Q. K arim ov, N. H u sa n x o ‘jaev, M . M aqsudov, Q. M ahm udov, A. A xm etova v a b o sh q alar Y u su f X os H ojib, K aykovus, A h m ad Y ugnakiy, A lish er N avoiy, H u say n Voiz Koshifiy, A b d u lla A vloniy, H am za H ak im zo d a N iyoziy, A b d u ra u f F itratlarn in g t a ’lim iy -ax lo q iy qarashlarini tadqiq etganlar. P six o lo g o lim lar M. G. D avletshin, G \ B. Shoum arov, E. G 'oziev, R. I. S unnatova, Z. N ish o n o v a v a b o sh q a la m in g ta d q iq o t ishlarida in sonning m a ’naviy sifatlarini tarb iy alash v a riv o jlan tirish jaray o n i optim al p six o lo g ik sh aro itd a o ‘rganilib, u lar m a ’naviy tarb iy asi turli p six o lo g ik om illar, inson tabiatini h iso b g a olish, ijtim oiy hayot, o ‘z- 5 o ‘zini, h ay o td ag i m av q ein i an g lab y e tish g a b o ‘lgan p six o lo g ik h o latlar asosida o ‘rganilgan. S. N ish o n o v a «S harq U y g ‘o n ish davri p ed ag o g ik fikr taraq q iy o tid a b ark am o l in so n tarb iy asi» g a do ir ta d q iq o t ish id a Sharq U y g ‘ onish davrida t a ’lim -tarb iy a m asalalari, qom u siy olim lar ilm iy m ero sid a kom il inson tarb iy asi, o ‘sha dav r ta ’lim iy -ax lo q iy asarlarid a barkam ol inson tarb iy asi m asalalarin i y o ritib b erad i v a k o m il insonga x b s x islatlam i k o ‘rsatadi. O lim an in g t a ’k id lash ich a, S harq U y g ‘o nish davri t a ’lim iy -ax lo q iy asarlarid a b ark am o l shaxs ta rb iy a sid a aqliy, axloqiy, jism o n iy , nafosat tarb iy asi asosiy m ezo n b o ‘lib k elgan. A n a shu m ezo n larn i tarb iy alash d a inson eg allash i zaru r b o ‘lgan m a ’nav iy x islatla r h am alo h id a ajratilib k o ‘rsa tila d i5. T adqiqotlarning m a ’lum qism i ta s a v v u f ta ’lim o ti vak illarin in g axloqiy ta m o y illa rig a b a g ‘ishlangan. K . Q ilich o v a ad arlarid a ayrim shaxslarning ped ag o g ik ta ’lim oti ta d q iq etiladi. K. N o siro v IX -X I asrlarda 0 ‘rta O siyo m u tafak k irlarin in g axloqiy ta rb iy a h a q id a g 'o y a la rin i (al- B uxoriy va al-F orobiy asarlari m iso lid a) tad q iq etar ekan, inson axloqiy kam o lo tin in g asosiy shart-sh aro itlari v a k am o lo t m ezo n lari b o ‘lgan axloqiy x islatlam i aniqlaydi. F. A. B ab ash ev esa p ed ag o g ik a tarix id a X o ra z m d a tash k il etilgan «B ilim lar u y i» - « M a ’m u n ak ad em iy asi» (1 0 0 3 -1 0 1 4 ) v a u n d a faoliyat k o ‘rsatg an olim lar A b u lx ay r H am m or, ibn H am id al-X orazm iy, A bu Sahl al-M asihiy, A bu A li A h m ad ibn M isk av ay x , A b u m an su r as- S ao lib iy lam in g ilm iy m erosi b ilan b ir q ato rd a - axlo q iy q arashlarini ham p ed ag o g ik jih a td a n tad q iq etadi. Shuningdek, tad q iq o tc h ila rd an M . X o jie v a X o ja A h m ad Y assaviyning m a ’nav iy -tarb iy av iy qarashlari h aq id a ta d q iq o tla r olib borib, u n d a Y assaviyning axlo q iy o ‘gitlari m iso lid a in so n m a ’naviy k am o lo tid a erishishi zaru r b o ‘lgan x islatlam i ilg ari suradi. 0 ‘zb ek xalq p edagogikasi ta rix id a ju d a k o ‘p d idaktik asarlar yaratilib, ularn i chuqur o ‘rganish, u lardagi eng q im m atli fikrlarni aniqlash, saralash, u lard an bugungi k u n d a ijodiy fo y d alan ish h am d a h ay o tg a keng tatbiq etish hozirgi k u n n in g m u h im vazifasidir. Ilm so h ib lari t a ’lim -tarbiya soh asig a oid qim m atli asarlar yaratg an , u larn in g h a r b ir t a ’lim iy-axloqiy 5 Nishonova S. Sharq uyg'onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi: Pedagogika fanlari d o k to ri... дисс. - Т., 1998. - В. 120. asari b o ‘lib m a ’naviy tarbiya, pedag o g ik fikrlar ilgari surilgan, ularn in g tarb iy a haq id ag i fikrlari chuqur, m antiqiy v a asosli b ay o n etilgan. A srlar o sh a bu fikrlar o ‘z aham iyatini y o ‘qotgani y o 'q . U lar keng p ed ag o g ik ja m o a tc h ilik m u lk ig a aylanib, o ‘sib k elay o tg an y o sh avlod t a ’lim - tarb iy asi, uni h ay o tg a tay y o rla sh ishida katta y o rd am berib k elm oqda. B u p e d ag o g ik m eros ayniqsa hozirgi m a ’naviy q ad riy atlar tik lan ay o tg a n bir sh aro itd a alo h id a qim m atlidir. 0 ‘z bekiston R esp u b lik asi ped ag o g ik a oliy t a ’lim m u assasalarid a ta la b a la r m a ’naviy sifatlam i tarb iy alash n in g m u h im sh artlarid an b in ularni S harq allo m alarin in g p ed ag o g ik q a rash lari aso sid a m a ’naviy jih a td a n shakllantirish, b u ning uchun p e d a g o g ik a tarixi m aterial laridan u n u m li fo ydalanishdan iboratdir. 0 ‘zbek isto n d a ped ag o g ik a oliy t a ’lim m u assasalari ish tajribasini o ‘rganish natijalari shuni k o ‘rsatdiki, x alq n in g u lk an m erosidan o ‘q itu v ch ilar tayyorlash, ularn in g m a ’nav iy sifatla m i sh ak llan tirish d a y e tarlich a foydalanilm ayapti. T alabalarni o ‘tm ish m eros, qim m atli m an b alar y o rd am id a m a ’naviy jih a td a n tarb iy alash n ih o y atd a dolzarb b o 'lg a n lig i uchun ham bu sohada izlan ish larn i am alga o sh irish ehtiyoji v u ju d g a kelm oqda. P e d ag o g ik a tarixi m ateriallari y o rd am id a oliy ta ’lim m uassasalarid a talab alarn in g m a ’naviy sifatlarini tarb iy alash n i riv o jlan tirish m aqsadida u sh b u kurs m azm unini yangi m a teriallar b ilan b o y itish g a intildik. P ro fe sso r-o ‘q itu v ch ilar m a sh g ‘ulotlarini bev o sita k u zatish ja ra y o n id a b o ‘lajak o ‘qitu v ch ilarn i tay y o rlash , ularga bilim berish va m a ’n av iy riv o jlan tirish d a p ed ag o g ik m ero sn in g k eng im koniyatlarini h iso b g a o lishga harakat qilindi. S huning uchun ham p ed ag o g ik a tarixi kursi m azm u n in i b o y itg a n h o ld a m a sh g ’ulotlarni tash k il etish g a b o ‘lgan intilish kuchli. 0 ‘quv q o ‘llan m an in g bun d an k ey in g i sahifalarida « p ed ag o g ik a tarix i» kursini yangi m ateriallar bilan boyitish va ushbu o ‘q u v m ateriallarin in g talab alar m a ’nav iy atin i tarb iy ala sh d a pedag o g ik im koniyatlari haqidagi ilm iy izlan ish lar n atijalarini bayon etishga harakat qilam iz. A bu N a sr ibn Iroq, A bu Sahl M asihiy, A b u lx ay r ibn H am m or, A bu A li ib n M iskavayx, A bu M an su r as-Saolibiy, A b u A bdulloh Ilo q iy larn in g p ed ag o g ik qarashlari «P ed ag o g ik a tarix i» kursi m azm u n id a o ‘z ifodasini topm agan. «P ed ag o g ik a tarix i» b o 'y ic h a m av ju d d arsliklarda esa o ’quv 7 m ateriallari v a m a 'lu m o tla r al-X orazm iy, B eruniy, ibn Sino k ab ilarn in g p ed ag o g ik q arash larin i y o ritish d an ib o ra t b o ‘lib qolgan. S hularni hiso b g a olgan holda, biz p e d ag o g ik a ta rix in i o ‘q itish d a y an g i o ‘quv m ateriallari bilan bo y itish h a m d a ushbu o ‘quv m a teriallarin i talab aiar m a ’naviy sifatlarini ta rb iy ala sh v a riv o jla n tirish d ag i p ed ag o g ik im koniyatlarini ilm iy jih a td a n aso slash g a h ara k at qildik. M azk u r q o ‘llan m a S harq m u ta fa k k iia rin in g kom il inson tarb iy asi, u ning k am o lg a y e tish in in g asosiy talab larin i yo ritib b erishga b a g ‘ishlanadi. M a ’lum ki, m a ’naviy b ark am o l avlod o ‘z -o ‘z id an tarb iy alan ib qolm aydi. B ug u n g i talab a ertangi k u n d a b arkam ol in so n n i sh ak llan tirish b ilan s h u g ‘ullan ad ig an m utaxassisdir. B o ‘lajak o ‘q itu v ch in in g o ‘zida, a w a lo , y e tu k kasb iy sifat, m a ’n a v iy -m a ’rifiy m a d a n i^ t, m ah o ra t ham da k asb iy k o ‘nik m alar te ra n riv o jlan g an b o ‘lishi shart. B u esa 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asid a t a ’lim -tarb iy an in g y a g o n a p ed a g o g ik tizim in i y aratishni m u q arrar qilib q o ‘ydi. U sh b u o ‘quv q o ‘llan m a O ‘zb ek isto n R espublikasi K onstitutsiyasi, « T a’lim to ‘g ‘risid a» g i qonun, « K ad rlar tay y o rlash m illiy dasturi», P rezid en t I. K a rim o v h am d a tarix ch i, fay lasu f, psixolog, p ed ag o g o lim lar to m o n id an ilgari su rilg an qarashlar, 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asi P rezid en tin in g «M illiy g ‘oy a ta rg ‘iboti v a m a ’naviy- m a ’rifiy ish lar sam arad o rlig in i o sh irish t o ‘g ‘risid a» g i P Q -451-sonli qarori, « M illiy istiqlol g ‘oyasi: aso siy tu sh u n ch a v a ta m o y illar» risolasi, V azirlar M ah k am asin in g t a ’lim m asalalarig a doir q aro rlari, Sharq m u tafak k irlarin in g y o sh la r m a ’n av iy atin i tarb iy alash v a riv o jlan tirish t o ‘g ‘risidagi t a ’lim otlari, O liy v a o ‘rta m ax su s h a m d a X alq t a ’lim i v azirlik la rin in g t a ’lim to ‘g ‘risidagi' m e ’y o riy h u jjatlari, shuningdek, falsafa, p ed a g o g ik a v a p six o lo g iy a so h asid ag i ta d q iq o tla r va ilg ‘or tajrib a lar a so sid a yaratildi. |
