Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

Talabalarning ma’naviy sifatlari
Axloqiilik va
Rilim H nnlikLfl
Ivinonlilik,
Madaniyatlilik.
odoblilikka doir
liiiiiliu u iiiiiv n a
doir sifatlar
e'tiqodlilikka
ma’rifatlilikki-
sifatlar
doir sifatlar
doir sifatlar
Ezgulik, hamdardlik,
Bilimlilik. ilmga
Diyonatlilik.
Idroklilik.
xayrixohlik.
intiluvchanlik.
c'tiqoillilik.
nekbinlik.
vatanparvarlik.
.salohiyatlilik.
vijdnnlilik.
mehnatsevarlik.
shafqatlilik.
oqillik. zukkolik.
ishoinivcluinlik.
ijodkorlik.
samimiylik, saxiylik.
nialakalilik.
i .4 U >s 1 i 11 к.
ishchanlik.
sofdillik,
mahoratlilik.
lint'hlik.scvaiiik.
shinavandalilik.
sabr-qanoatlilik.
iste'dodlilik.
ом>у i.slualik.
g’ ururlilik.
go‘zallikni his
liijrihulilik.
insollilik.
millatparvarlik.
etish, sadoqatlilik.
leranlik.
adolatlilik.
tolerantlik.
kamtarlik.
/iyraklik va
odillik.
baynalrainallik.
andishalilik.
bos!u|.
iii.sonparvaiiik,
yaratuvchanlik va
muloyiralilik,
halollik,
boshq.
xuslimuomalalilik,
maqsadlilik,
sharm-hayolilik,
intiluvchanlik,
g'amxo'rlik.
iflatlilik,
mehribonlik.
savobtalablik,
do'stlik va o'rtoqlik.
sabrlilik,
mardlik, shijoatlilik,
haqgo'ylik.
intizomlilik. qadrlilik.
ko’zi to'qlik,
munislik va boshq.
haqiqatparvarlik, 
xayrixohlik. 
himmatlilik, 
kechirimlilik va 
boshq.
T alabaiar m a ’naviyatini tarb iy alo v ch i ijobiy sifatlar «ped ag o g ik a 
ta rix i» d a eng qadim gi dav rlard an b oshlab yo sh avlod tarb iy asid a 
q o ‘llab kelinm oqda. T a’lim iy v o sitalar sirasig a M a ’m u n akadem iyasi 
o lim larin in g b ir qator asarlari va Sharq m u tafak k irlarin in g pedag o g ik
t a ’lim otlari h am d a «A vesto»dan olingan p arc h alarn i kiritish m um kin. 
M azk u r p arch alard a y ax sh ilik va y o m onlik, h a q g o 'y lik va nohaqlik,
15

---

b ax t v a b ax tsizlik h aq id a bahs yuritilgan. In so n in g m a ’naviy rivojlanishi 
m asa lalarig a Q u r ’oni k a rim d a ham alo h id a e ’tib o r berilganki, ularni 
o ‘rg a n ish ta lab a sh ax sin in g m a ’nav iy taraq q iy etishi u ch u n m u h im
ah am iy atg a ega.
E sda saqlang! 
Payg‘ambarimiz Muhammad salallohu alayhi vassallam: 
«Kishi o 'z bolasiga odojpdan ko'ra afzalroq narsa ato 
etolmaydi», deydilar.
S h unday ekan, axlo q iy sifatlari m u kam m al b o ‘lgan in so n lar y u k sak
m a ’n av iy atli bo 'lad ilar.
H ay o td an m a ’lum ki, b eo d o b lik bu tu g ‘m a x u su siy at b o ’lmay, 
tarb iy a sizlik m ahsulidir. C h u n k i, agar bola y o sh lig id an b o sh lab odobli 
in so n lar d o irasid a y ash ab v o y a g a etsa, u, albatta, odobli, beo d o b k ish ilar 
o rasid a o ‘s s a -b e o d o b b o ‘lib tarbiyalanadi. O dob oddiy, shunchaki bir 
so ‘zday tuyilsada, aslida bu s o ‘z zam irida k atta m a ’no, k en g k o ‘lam dagi 
insoniy fazilatlar jam u ljam d ir.
X alq im iz ta rix ig a n azar tash lasak , u lu g ‘ k ish ila r o 'z la rin in g chuqur 
v a k en g bilim i b ilan g in a em as, balki od o b -ax lo q i b ilan ham elu y u rtd a 
e ’tib o r to p g an in i k o ‘ram iz.
P a y g ‘am b arim iz M u h am m ad salallo h u alayhi v assallam m u su lm o n
olam ida o ‘zin in g axloq v a o d obi bilan ibrat b o ‘lgan buy u k shaxs. U n in g
ibratli ax loq-odobi a w a lo o ‘z oilasi, qolaversa, atro fd ag i insonlar orasi, 
o ‘zi y ash ag an ja m iy a td a y o rq in n am o y o n b o ig a n . U n in g u ch u n axloq 
h ay o tn in g asosiy m azm u n in i tash k il etgan. U h a m ish a halolligi, pokligi, 
ax lo q -o d o b i b ilan b arch ag a ib rat b o ‘ lib yashagan. K a m b a g ‘a llar h o lid an
x ab ar olgan, q arz d o rla m in g qarzini t o ‘lagan, m eh m o n n i qadrlagan, 
m u h to jlarg a k o ‘m a k bergan. 0 ‘zini doim o x o k iso r tutgan, m aqtanish, 
m an m an lik , q a h r-g ‘azab b ilan m u o m ala qilish k ab i n u q so n lard an u zo q d a 
b o ‘lgan. X ullas, o ‘zin in g b arch a o lijanobliklari h a m d a y u k sak m a ’naviy 
fazilatlari bilan in so n lar q alb id an ab ad iy o 'rin olgan.
P ed ag o g ik a tarixini o ‘q itish d a talab alarn in g m a ’n av iy sifatlarini 
tarb iy a lash g a b o ‘lgan eh tiy o jn i h iso b g a o lg a n h o ld a y an gidan-yangi 
m an b alarg a m u ro jaat qilish zaruriyati y u z ag a keldi. Shu zaru riy at tufayli 
«P ed ag o g ik a tarixi» kursi m azm u n in i ta lab a larn in g m a ’naviy sifatlarini 
tarb iy a lash d a xiz m a t q iladigan o ‘quv m ateriallari bilan b o yitish 
m aq sad id ag i izlan ish lar o ‘z aksini topdi. Ja h o n x alq lari m adaniyatining
16

---

riv o jla n ish id a S harq m utafakkirlari, u la rn in g m a ’naviy m ero si m uhim
ah am iy at kasb etm oqda. D u n y o x alq larin in g falsafiy v a d id ak tik fikrlari 
riv o jid a S harq allo m alarin in g qarashlari alo h id a ah am iy atg a ega. C hunki 
u lar o ‘z faoliyatlari d av o m id a ilm -fan n in g tu rli so h ala rid a buyuk 
kash fiy o tlar qilganlar, o lam shum ul iz qoldirganlar.
IX asrd an b o sh lan g a n m a d a n iy -m a ’rifiy y u k salish b ir n echa 
asr dav o m etib, b u d av r tarix d a «S harq U y g 'o n is h davri» n om i bilan 
m ashhurdir. B u h a q d a q a to r ta d q iq o tla r y aratilib, u lard a qom usiy 
allo m alarn in g p ed ag o g ik a , x u su san m a ’n av iy -ax lo q iy ta rb iy ag a oid 
t a ’lim otlari ilm iy ta h lil etilgan.
B a ’zi ta d q iq o tlard a S harq a llo m alarin in g m a ’naviy m ero si h aq id a 
q im m atli m a ’lu m o tlar m avjud. M asalan, S .H asan o v o ‘z tad q iq o tlarid a 
X o razm n i an tik d av r va o ‘rta asrlarda riv o jlan g an fan va m ad an iy at 
o ‘c h o g ‘i sifatid a M isr, Iroq, E ron, X itoy, H in d isto n , Y unoniston v a R im
b ilan b ir q ato rg a q o 'y a d i.
E ram izd an a w a lg i V I v a eram izn in g I a srid a Q o ‘y q irilg an q a l’ada 
ra sad x o n a m av ju d b o ‘lgan, « S ab r - q u v o n c h k aliti» , «B ilim olish: 
d astlab achchiq, natijasi shirin», « O lijan o b lik k aliti-b ilim » kabi y o zu v lar 
b itilg an k u lo lch ilik b uyum lari topilgan. X o ra z m tili arab v a fors tillari 
k abi X III a sr ox irig ach a o 'z ah am iy atin i saq lab kelgan. Sharqshunos olim
A. A .F rey m an ta ’k id lag an id ek , x o razm tili X III-X IX asrlard an k ey in t o ‘liq 
tu rk iy b o ‘lgan. B u ja ra y o n x alq n in g b ilim , m a ’rifa tg a in tilish id a y u k sak
ah am iy at kasb etgan, o 'z n av b atid a, d av latn in g g u lla b -y a sh n a sh ig a t a ’sir 
k o ‘rsa tg a n 16.
IX -X V asrlard a «T uronzam in», «T u rk isto n » , « M o v arounnahr» 
n o m lari bilan tarix d a m a sh h u r b o ‘lgan q u d ratli d av lat x alq lari ja h o n
ilm -fan i v a m adaniyati taraq q iy o tin in g o ld in g i saflarida tu rish baxtiga 
sazo v o r b o ‘ldi.
P rezid e n t Islom A b d u g ‘an iev ich K arim o v n in g « 0 ‘zb ek isto n
b uy u k k e lajak sari» n o m li kito b id ag i s o ‘zlarg a e ’tib o r qaratam iz, 
« M a ’n av iy atn i m u stah k am lash u c h u n m e h n a t v a m a b la g ‘ni ayash 
o ‘z k e la ja g ig a b o lta u rish dem akdir. V atan v a ja h o n m adaniyatining, 
ad ab iy o t v a sa n ’a tning y u tu q lari h ar bir o ila g a etib bo rish u ch u n o ilaning 
m o d d iy t a ’m in lan g an lig id a n q a t’iy n azar q u la y sh aro itlar y a ratish talab
16 H asan o v S. X o razm m a 'n a v iy a ti d a r g 'a
B. 45.
17

---

etiladi,». D em ak, b arch a sohada, shu bilan birga p ed ag o g ik a tarix id a ham
x uddi shunday sh aro itlar y aratish talab etiladi. B iz p ed a g o g ik a tarixini, 
m a ’n a v iy -m a ’rifiy qad riy atlarn i, o ‘zligim izni, m illiy k e c h in m alarim izn i 
m u staq illik sharofati tu fay li an g lab etdik.
D astlab p e d a g o g ik a ta rix id a n 1973 yil K . N . K onstantinov, 
M . F. S h ab ae v alar to m o n id a n « p ed ag o g ik a tarix i» fan in in g dasturi 
tuzildi. D astu r asosida d arslik y a ratish ehtiyoji paydo b o ‘ldi v a o ‘quv 
q o ‘llanm asi yaratildi. Q o ‘llan m a d an 1976 y ilg ach a « p ed ag o g ik a tarixi» 
fanini o ‘qitish u ch u n o ‘rta v a oliy t a ’lim m u assasalarid a darslik sifatida 
fo ydalanildi. B iroq, q o ‘llanm ani o 'z b e k tiliga tarjim a q ilish g an d a t a ’lim - 
tarb iy a ta rix ig a ju d a kam o ‘rin b erilg an lig i ayon b o ‘ldi. 1985 y ilg a kelib 
M . F. S habaeva tahriri ostida «P ed ag o g ik a tarix i» darsligi yaratildi. 
D arslik 29 bob, 491 sahifadan tashkil topgan b o 'lib , b iro rta m avzu Sharq 
m u tafak k irlari t a ’lim otiga b a g 'ish la n m a g a n edi.
1990 y ild a akadem ik S. R ajab o v n in g «X alq m aorifi va p ed ag o g ik a 
fan in in g b u yuk allo m alari» kitobi n ash r etildi. U n d a faqat g ‘arb v a rus 
o lim larig a e ’tib o r q aratilg an b o ‘lib, ayn an ular Ya. A. K om enskiy, K. D. 
U shinskiy, L. N. Tolstoy, A. V. L unacharskiy, N . K. K rupskaya, A. S. 
M akarenko v a birgina S harq olim larid an H. H. N iy o z iy faoliyati tahlil 
qilingan edi. S obiq sh o 'ro la r tu zu m i d av rid a p ed ag o g ik a oliy o ‘quv 
yurtlarida, p ed ag o g ik a tarixi so h asid a fao liy at o lib b o rg an olim larim iz 
d astur v a darslik lar y aratish d a ju d a o g ‘ir, sinovli, m u rak k ab v azivatni 
b o sh id an o ‘tkazdilar. K o ‘rin ib turibdiki, asrlar o sh a h a r xil sitam larni 
b oshidan о ‘ tk azib o m o n q o lg an , b iz g a c h a etib k e lg a n m illiy qadriy atlarim iz, 
m a ’nav iy atim iz, m adaniyatim iz, ilm -m a ’rifat, sh u n in g d ek ped ag o g ik a 
tarixi fani m u staq illik sharofati b ilan yan g id an rivoj to p a boshladi. 1993 
y ilg a k elib p ro fe sso r K. H o sh im o v v a b o sh q alar to m o n id an oliy t a ’lim
m u assasalari u ch u n « M a o rif v a p ed a g o g ik a tarix i» dasturi yaratildi. U nda 
ja m i 46 soat m a ’ruza, 38 soat am aliy m a sh g ‘u lo tlar b o ‘lib eng qadim gi 
t a ’lim -tarb iy a ta rix i («A vesto»)ga 2 soat, Sharq m u tafak k irlari ta ’lim otiga
4 soat ajratilgan, M a ’m u n ak a d em iy asig a u m u m an so a t ajratilm ag an edi.
D astu rn in g ichida shunday ju m la la r bor: «U shbu reja tax m in iy
b o i i b , m avzu n o m larin i o ‘zg artirish g a h am d a tan q id iy y o n d ash ish g a 
ruxsat etiladi». Shu b o isd an ham p ed ag o g ik a ta rix ig a hali ehtiyoj 
m av ju d lig i aniqlandi. K o ‘rin ib tu rib d ik i uzoq v a boy tarix g a eg a b o ‘lgan 
M arkaziy O siyo xalqlari o 'z in in g ta ’lim -tarb iy a ta rix ig a oid boy m erosini
18

---

y aratib , takom illashtirib, av lo d lard a m ehr-oqibat, saxovat, x ushhulqlik, 
d o ‘stlik. in so n p arv arlik kabi m a ’naviy sifatlarni tarb iy alab kelgan.
X a lq im iz y aratg a n m a ’rifiy fikr sarch ash m alari q ad im -q ad im larg a 
borib taqaladi. « P ed ag o g ik a tarixi» kursi m ateriallari talab alarn in g
u m u m p ed ag o g ik bilim darajasini k e ngaytiradi, p e d a g o g ik -m a ’naviy 
m e ro sim iz g a to ‘g ‘ri m u n o sab atd a b o ‘lishga im k o n yaratadi. B iz k ey in g i 
y illard a y aratilg a n darsliklarni bunga m isol q ila olam iz.
«P ed ag o g ik a
tarixi»ni 
o 'q itis h d a
a v v a lo m b o r 
talab alarg a 
o ‘z b e k m illiy t a ’lim tarbiyasi a n ’analari tarix in i o ‘rgatadigan d arslik
y a ra tish n i pro fesso rla r K. H oshim ov, S. O chil ta k lif q ildilar v a b o sh lab
berdilar. U lar 1995 y ild a « O 'z b e k p edagogikasi a n tologiyasi» (1-jild) 
d arslig in i yaratdilar. 1996 yili T. N. Q ori N iyoziy nom idagi 0 ‘zb ek isto n
P ed ag o g ik a fanlari ilm iy tadqiqot instituti professor A .Z unnunov 
rah b a rlig id a « 0 ‘rta O siy o d a pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar» 
o ‘q u v q o ‘llanm asi, 1997 yil profcssorlur (). I lasanbneva, J. H asanbaev,
H. H o m id o v to m o n id an «P edagogiku Uirixi» darsligi yaratildi. 1999 
y ilg a k elib , « 0 ‘zb ek p edagogikasi a n to lo g iy asi» n in g 2-jildi pro fesso rlar
S. O chil, K. H o sh im o v to m o n id an nashr etildi. lia r ikkala antologiyada 
ham t a ’lim -tarbiya, m a ’n av iy at va m irrifu tn in g rivojlanish bosqichlari 
b o ‘y ic h a U y g 'o n ish davri, Sharq allom alari, jad id lar, sobiq sh o ‘ro tuzim i 
v a n ih o y at, m u staq illik davridagi pedagogika ta 'lim o tla ri o ‘z ifodasini 
topgan.
0 ‘zb ek isto n
R espublikasi 
F anlar 
akad em iy asi 
akad em ig i 
M .X a y ru llaev « 0 ‘rta O siy o d a IX -X II asrlard a m ad an iy taraqqiyot», 
« O ’rta O siy o d a ilk U y g ‘onish davri m adaniyati», « 0 ‘tm ish m u ta fa k k irla ri 
ta ’lim -tarb iy a haqida» kabi tarixiy pedag o g ik asarlari h am da 1999 y ild a 
M .X ay ru llaev tahriri ostida y aratilg an « M a’n av iy a t y u ld u zla ri» kitobi 
p ed a g o g ik a tarix in in g riv o jlan ish ig a m anba b o ‘lib x iz m at qildi. B u 
kitob IX a srd an X X asr b o sh ig ach a M arkaziy O siy o d a yashab ijod etgan 
k o 'p la b ajd o d larim iz hayoti h aqida m a 'lu m o t berib, u larn in g qiyofasini 
nam o y o n etishi b ilan « P edagogika tarixi» fan ig a m uhim h issa q o ‘shdi.
2 0 0 0 y ilg a k elib A. Z unnunov, M. X ayrullaev, B. T o‘xliev, N. H atam o v lar 
to m o n id a n o liy t a ’lim m u assasalari u ch u n « P e d ag o g ik a tarixi» darsligi 
y aratildi. « P e d a g o g ik a ta rix i» fanini o ‘q itish d a m u n o sib h issasini q o ‘shib 
k elay o tg an olim larim iz pro fesso rlar A. Z unnunov, S. N ishonova, K. 
H oshim ov, S. O chil, J. H asanboev, O. H asan b o ev a, H. H o m id o v lar
19

---

sh o ’ro lar tu zu m i davrida « p ed ag o g ik a tarix i» fanini o ‘q itishning 
m u am m oii h o latlarin i tahlil etdilar, bir qancha yan g ilik larn i olib kirdilar. 
M u staq illik k ac h a b o ‘lgan d av rd a olim larim iz «ped ag o g ik a tarixi»ni 
o ‘qitish u ch u n 94 so at ajratilg an lig i, shun d an 6 soat M arkaziy O siyo 
olim lari hay o ti va fao liy atig a b a g ‘ishlangan, qolgan so atlar esa R o ssiy a 
va Y evropa m u ta fak k irlarin in g t a ’lim -tarb iy a g 'o y a la ri y o ritilg an lig in i 
e ’tiro f etadilar.
i:
S harq m in g lab daholarni etishtirgani. ja h o n tsiv ilizatsiy asin in g
bugungi ta ra q q iy o tig a ta m a lto s h in iq o ‘yganligi hech k im g a s ire m a s .B u la r 
h aq id a b iz qism an m a ’lu m o tg a egam iz. S hunday m u tafak k irlar borki, 
u la r to ‘g ‘risid a hatto tasav v u rg a ham ega em asm iz. U shbu q o 'lla n m a shu 
y o ‘n alish g a xizm at qilib. b u g u n g ach a talab alar nigohidan d eyarli p inhon 
yotgan ajd odlarim iz, allo m alar hayoti va ijodinin y oritishga, ilm -fan v a 
m adaniyat olam iga m unosib hissa bo*lib q o 'sh ilad i. 4
Tayanch tu sh u n ch alar: 
M a'naviy sifat, m illiy madaniyat, aql-idrok,
iste'dod, tajriba. faoliyat, qadriyat, kamolot