Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

Abu Rayhon B eruniy (973-1048 yy.) fan tarixida qom usiy olim . 
sifatida nom qoldirgan. Beruniy inson tabiati, fe'l-atvori va jam iyatdagi 
o 'rniga baho berar ekan, bu m asalaga m a'rifatparvarlik nuqtai nazaridan 
yondashadi. Insonning tabiati haqida fikr yuritganda, u inson xatti- 
harakatining axloqiy asoslarini insonning o ‘zidan qidirgan, o ‘zidan oldin 
o'tgan m utafakkirlar kabi shaxs tabiatidan keltirib chiqargan41.
Beruniy ta ’lim -tarbiya birligiga barkamol, aqlli va m a ’naviyatli 
insonni tarbiyalash vositasi sifatida qaraydi, mehnat va kasb ta ’limi, 
oila tarbiyasi va tarbiya birligiai tavsiya etadi, o ‘z asarlarida m utafakkir 
insonning m a’naviy boyligini sharaflaydi, uni madaniyatli va m a’rifatli, 
aqlli va idrokli qilib tarbiyalashga chaqiradi; xotira, aql, ilhom, 
qobiliyatlari, tajriba v a k o ‘nikm alarga katta aham iyat beradi. Beruniy 
fikricha, bilim insonni ulug‘laydi, ezgulikka, donolikka chorlaydi. Biroq 
m utafakkir kom illikka yuksak aqliy va m a’naviy xislatlam i tatbiq etish 
jarayonida erishishi m umkin, deydi. ^ e ru n iy bilim insonni to ‘g ‘ri y o ‘lga 
boshlashiga q at’iy ishongan. «Kishi tabiati bilolmagan narsani bilishga 
muhabbatlidir, faqat haqiqiy bilimga ega bo'lganda, bilolm agan narsani 
bilishga ehtiyojli bo'lib axtarganini topadi, bilimini chuqurlashtiradi... 
Bilim qaytarish va takrorlash m evasidir»42.
Beruniy m ehnat tarbiyasiga katta e ’tibor bergan. M utafakkirning 
fikricha, yoshlam ing to ‘g ‘ri rivojlanishida zarur shart mehnatdir. Aynan 
mehnat - m oddiy boyliklar yaratishning asosiy omili. B eruniy hayot va 
baxtni m ehnatsiz tasavvur qilolm aydi va m ehnat bilan tarbiyalash - inson 
hayotining asosi, deb biladi. «M ineralogiya» va «Geodeziya» asarlarida 
yozishicha, «Insonning qadr-qim m ati o ‘z vazifasini a ’lo darajada 
bajarishdan iborat: shuning uchun insonning eng asosiy vazifasi va o'rni 
m ehnat bilan belgilanadi, inson o ‘z hohishiga m ehnat tufayli erishadi»43.
Beruniy 
bilim
um um insoniy 
qadriyatlarni 
o ‘rganishning 
kaliti ekanligini uqtiradi. Ilm -m a’rifatli odam jam iyat taqdiri uchun 
kurashuvchan, barcha yom onliklardan uzoqdir44.
41 H a sa n o v S.. X o ra z m m a ’n a v iy a ti d a rg ‘alari. -Т .: A dolat, 2 0 0 1 . - B .1 1 0 ,
42H o sh im o v K , S .O ch il. O 'z b e k p e d a g o g ik a si a n to lo g iy asi. 1-jild. -Т .: 
0 ‘q itu v ch i, 1 9 9 5 .- B .1 2 7 .
43M a ’n a v iy a t y u ld u z la ri/ M .X a y ru lla y e v tah riri. - Т.: A Q o d iriy n o m id a g i 
x a lq m ero si, 1999. - B . 97.
44H o sh im o v K , S .O ch il. 0 ‘z b e k p e d a g o g ik a si an to lo g iy asi. 2 -jild. - Т.:
64

---

Haqiqatan ham, Beruniyning aqli, bilimi va kasb-hunar haqidagi 
m a'rifiy-pedagogik qarashlari m azm unida barcha ezgu ishlarning asosi
1
1 mu m a’rifatda ekanligi haqidagi g ‘oya asosiy o 'rin d a turadi. Abu 
Kayhon B eruniyning m ehnatga m unosabati e ’tiborga molik. Uningcha, 
aql, m ehnat va uni erkin tanlash inson hayoti v a ijtimoiy holatini belgilab 
beradi. Ta’lim asosida esa insonlarning eng olijanob niyatlari - tushunish, 
o'zaro yordam, o ‘zaro manfaatlilik, ehtiyojlam i birgalikda qondirish, 
umumiy qiziqishlar yotadi. A llom aning fikricha, bu ezgu fazilatlar har bir 
insonning ajralmas m a’naviy tam oyiligaaylanm og‘i lozim. Inson ham isha 
boshqalarning manfaatlari, m a’lum vazifalarni bajarish zarurati haqida 
o'ylashi kerak. Zero, bu insonning dunyoda m avjudligi tam oyilidir45.