Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

Abu Abdulloh M uham m ad ibn Ahm ad ibn Y usuf al-X orazm iy 
(vaf. 997) ham o 'z davrining eng yirik qom usiy olim laridan sanaladi. 
Uning «M afotix al-ulum » («Ilm lar kaliti») asari fanlar rivojlanishi tarixi 
va tasnifi bo‘yicha ajoyib m anba sanaladi. U o 'z ig a xos qom usiy asar, 
tushunchalarni v a ular m azm unini talqin qilish uslublari nam unasi b o ‘lib, 
fiqh, kalom, axloqshunos, arab gramm atikasi, ish yuritish, sh e’riyat 
nazariyasi, falsafa, tibbiyot, m atem atika, geometriya, musiqa, kimyo, 
jo 'g 'ro fiy a . m exanika va boshqa fanlarga oid batafsil sharhlar keltiriladi. 
M azkur asarda olim o ‘z oldiga* uchta m aqsad qo ‘yadi; birinchidan, 
m a’rifatparvarlik - toliblarni fiqh (m usulm on qonunshunosligi, huquqi); 
ikkinchidan, islom falsafasining ahamiyati bilan tanishtirish; o ‘sha 
davrdagi Sharqda m avjud bo'lgan dunyoviy ilm lar haqida to ‘liq va batafsil 
m a’lum ot berish; uchinchidan, m azkur asardagi fikrlarning m antiqiy 
bayoni va ilmiy m unozaralar o ‘ziga xosliklarga ega ekani va o ‘rta asrlar 
Sharqida keng tarqalganligidan dalolai. Alloma barcha fanlarni ikki 
guruhga: shariat ilmlari («ulum ash-sharia») va falsafiy, y a ’ni arabcha 
bo ‘lmagan («Ulum al-ansom ») ilm lariga ajratadi. Shariat ilm lariga 
fiqh, kalom, arab gram m atikasi, ish yuritish, she'riyat nazariyasi, tarix, 
«noarab» fanlarga - falsafa, mantiq tibbiyotni, arifmetika, geometriya, 
astronom iya, musiqa, j o ‘g ‘rofiya, m exanika va kim yoni kiritadi. Shunday 
qilib, «ikki qism dan iborat m azkur asarda o ‘n besh ilm to ‘qson uch bobda 
bayon etilgan».
A b u A b d u l l o h i b n Y u s u f a l- X o r a z m i y n i n g i l m i y - m a ' r i f a t c h i l i k
f a o l i y a t i d a g i a s o s i y x i z m a t i p e d a g o g i k a ta r ix i d a B e r u n i y d a n k e y in
u m u m j a h o n f a n la r i n i s h a r i a t il m i d a n a jr a tib , h a r b ir f a n n i u m u m l a s h t i r i b , 
il m iy x u l o s a l a r q ilg a n i, i l g ‘o r g ‘o y a la r n i i l g a r i s u r g a n id a d ir . A b u A b d u l lo h
a l- X o r a z m i y o 'z a s a r l a r i d a f a r z a n d l a m i y a x s h i ta r b iy a l a s h , u l a r g a b il im
b e r i s h g a k a tt a a h a m i y a t b e r a d i. U l a r n i o ‘z o ld i g a x o lis n i y a t q o ‘y ib , 
k e la j a k k a is h o n ib y a s h a s h lo z i m d e b t a ’k i d l a y d i. Y o m o n o d a tl a r d a n , 
a y n iq s a , 
s h a r o b x o ‘r l ik d a n s a q la n is h , 
g o ‘z a l o d a tl a r d a n b a h r a m a n d
b o ‘li s h g a u n d a y d i. A b u A b d u ll o h ib n Y u s u f a l- X o r a z m i y i j o d i g a I.Y u . 
K r a c h k o v s k i y
q o m u s i y m a n b a s i f a ti d a
y o n d a s h g a n . 
U .I .K a r im o v , 
M .M .X a y r u l la e v , G .P .M a tv i e v s k a y a la r h a m o 'z is h la r i d a A b u A b d u l l o h
ib n Y u s u f a l - X o r a z m i v a s a r id a ilm l a r t a s n i f i n in g b e r i lis h i h a q id a g i b a ’z i
38 
T a’lim m u a m m o la ri ju rn a li. M a ’m u n a k a d e m iy a sin in g 1000 y illig ig a
b a g ‘ish la n g a n m ax su s so n i, 2006. 1-son. - B . 76.
62

---

hii' m a’lum otlami keltirganlar.
A sarning «Kimyo» bo'lim ini U.I.Karim ov, riyoziyotga oid 
bo'lim ini G.P.M atvievskaya, j o ‘g ‘rofiyaga oid boblarini S.Hasanov. 
mexanikaga oid b o ‘limini M .M .Rojanskaya, m antiqqa oid bobini 
A Sharipov, sh e’riyat va aruzga oid bo ‘lim ini M .Ziyovuddinova tadqiq 
qilganlar39. A sarning m azm uni va aham iyati haqida birinchi m arta 
R.Bahodirov o ‘zbek tilida ilm lar tasnifini nashr ettirganlar.
Abu 
A bdulloh 
al-X orazmiy 
o ‘z 
davrining 
qom usshunos. 
lug‘atshunos, axloqshunos olimi boMgan. uning pedagogikaga oid 
qarashlai'i haqida F.Babashev, I.Abdullaev, S.Hasanov, M .X ayrullaev 
tadqiqotlar olib borishgan.
M a ’m un akadem iyasining faoliyatiga munosib hissa qo'shgan 
buyuk vatandoshim iz M uso al-X orazm iy (783-850 yy.) Bag'doddagi 
«Bayt ul hikm a»da faoliyat olib borib yunon olimlari asarlariga sharhlar 
vozdi, bundan X orazm M a’m un akadem iyasi olimlari ju d a mohirlik 
bilan foydalandilar. Bu haqda M uso al-X orazm iyning tanlangan 
asarlar kitobida, G.P.M atvievskaya va B.A.Rozenfeld, M .Xayrullaev. 
T.Doschanov, M .Jum aniyazovlarning asarlarida va pedagogika tarixi, 
pedagogik antologiyalarda to ‘liq m a’lum ot berilgan.
M uso al-X orazm iyning pedagogik va m a ’naviy qarashlarini 
quyidagi fikrda ko ‘rish mumkin: «o‘tm ish davrlarda o ‘tgan xalqlarning 
olimlari ulardan keyin keladiganlarni nazarda tutib, fan bo ‘limlari va 
falsafa sohalariga oid asar yozib tinmaganlar, o ‘z kuchlariga m unosib 
m ukofotga um id bog‘lab, ular xolis dillardan maqtov olish: shuhrat va 
xotiradan um idvor b o ‘lganlar. ular fan sirlarini ochish uchun chekkan 
zahmat oldida bu hech nima emas. U lardan biri boshqasidan o'zib 
ketib. hali o ‘rganilm aganini o'rgandi, o 'zid an keyingilarga m eros qilib 
qoldirdi. Boshqasi o 'tg anlar ishini sharhlab, m ushkulini oson qildi, 
vashirin narsani ochdi, y o ‘lini yoritdi va uni yanada qulay qildi. Yoki 
ayrim kitoblardan nuqsonlarni topdi va uzilganlarni birlashtirdi, o ‘z 
o ‘tm ishdoshi haqida yaxshi o ‘ylab, uning oldida kibrlanm adi, qilgan 
ishidan m ag ‘rurlanm adi»40.
Bu fikrlar buyuk olimning m a'naviy dasturi edi. U lar olimning
39 B a h o d iro v R .. A b u A b d u llo h a l-X o ra z m iy v a ilm la r tasnifi ta rix id a n . - Т.: 
O 'z b e k isto n . 1995. - B . 7.
40 H o sh im o v K .. S .O ch il. O 'z b e k p e d a g o g ik a si a n to lo g iy asi. 1-jild. -Т .: 
O 'q itu v c h i, 1995. - B . 74.
63

---

pedagogik qarashlarini belgilashda yuksak aham iyat kasb etadi.