Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

eting.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. H.Boboev va boshqalar. «Avesto» Sharq xalqlarining bebaho 
s odgorligi. -Т .: TFI, 2004. - 303 b.
2. M .Sharifxo‘jaev, 
Z.Davranov. 
M a’naviyat asoslari. -Т .: 
Moliya. 2005. -3 5 0 b.
3. Ta’lim m uam m olari jurnali. -Т ., 2006. 1-son.
4. A. Ziyoyev. 0 ‘zbek davlatchiligi tarixi. -Т.: Sharq, 2000.-363 b.
5. U.Homidov. Avesto fa y z la r» -T ., 2 0 0 1 .- 125 b.
6
. 
N.Mallaev. 0 ‘zbek adabiyoti tarixi. -Т.: 0 ‘qituvchi, 1976. -
6 6 2 b.
7. «Avesto» - tarixiy-adabiy yodgorlik / A.M ahkam tarjim asi. -
Т.: Sharq, 2001. - 382 b.
8
. 
K. Hoshimov, S. N ishonova. Pedagogika tarixi. -Т .: A.Navoiy 
nom idagi milliy kutubxona, 2006. - 2 7 9 b.
56

---

9. S.Hasanov. X orazm m a’naviyati darg‘alari. - Т.: Adolat, 2001. 
- 2 0 8 b.
10. 
B.Ahmedov. Vatan tarixidan lavhalar. -Т .: C ho'lpon. 2001.
- 176 b.
11. 
I.Jumaboev. 0 ‘rta Osiyo etikasi tarixi ocherklari. - Т.: 
O 'zbekiston, 1980. - 178 b.
2.2. M a’mun akadem iyasi olim larining m a’naviy-m a’rifiy 
qarashlari orqali talabalarda m a’naviy sifatlarni tarbiyalash 
m asalalari
«Avesto» bilan bir qatorda M a’mun akadem iyasida faoliyat 
ko'rsatgan olim lam ing m a'naviy-axloqiy qarashlari bugungi kunda 
talabalarning m a’naviy sifatlarini tarbiyalashda alohida pedagogik 
aham iyatga ega. Shunga k o ‘ra pedagogika tarixi m ateriallari m azm unida 
M a’m un akadem iyasida faoliyat k o ‘rsatgan allom alarning axloqiy 
qarashlariga alohida o ‘rin ajratish lozim.
Pedagogika tarixi m ateriallari m isolida talabalarning m a’naviy 
sifatlarini tarbiyalash jarayoni xuddi m ana shu tarixiy m anbalar 
asosida tashkil etilishi m aqsadga muvofiq. B oy tarixiy m erosim izni 
har tom onlam a o'rganish huquqiy dem okratik davlat qurish va jam iyat 
rivojiga k o ‘m aklashishi shubhasiz. O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.K arim ovning 1997 yil noyabrdagi «Xorazm M a’m un akadem iyasini 
tiklash» to ‘g ‘risidagi Farmoni tarix, m adaniyatni chuqur o ‘rganish, fan 
rivoji, uning yangilanayotgan jam iyat hayotidagi sam aradorligini oshirish 
istiqbollarini belgilab berdi.
«M illiy va um um insoniy sivilizatsiya rivojidagi X orazm M a'm u n 
akadem iyasining ulkan rolini hisobga olib, biz tegishli tashkilotlar bilan 
uning m ing yilligini munosib nishonlash haqida m uzokaralar olib bordik. 
2003 yil sentyabrda b o ‘lib o ‘tgan Y U N ESK O B osh konferentsiyasining 
32-sessiyasida M a’m un akadem iyasining m ing yilligini dunyo m iqyosida 
nishonlash to ‘g‘risida qaror qilindi», - deb ta ’kidlagan edi O 'zbekiston 
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov.
M a’lumki, o ‘rta asrlar m usulm on olam ining ilmiy tafakkuri 
tiklanishi va rivojlanishi jarayonida eng yirik m arkazlar: B ag ‘dodda 
-M uham m ad Muso al-X orazmiy rahbarligidagi «Bayt ul hikm a»
57

---

11 
>i ■
■
liiliinlar uyi»), shuningdek, Sam arqandda U lug‘bek akadem iyasi, 
Marvda Nasriddin Tusiy m aktabi yaratilishi bilan b o g ‘liq uch asosiy 
davr kuzatiladi. Bu ilmiy m arkazlar dunyo ilm-fani va um um an davr 
m a'naviy-m a’rifiy tafakkuri rivojida tarixiy ahamiyat kasb etdi.
M a’lumki, IX asrda arab xalifaligi parchalanib ketgach, M arkaziy 
Osiyo m ustaqillikka erishdi. Arab istilosidan birinchi b o ‘lib xalos 
ho' Igan Som oniylar davlati edi. K eyinchalik bu hududda X orazm shohlar, 
G 'aznaviylar, Saljuqiylar, Qorq'xoniylar davlatlari barpo etildi. Buxoro, 
Samarqand, Marv, Gurganj, X iva va boshqa shaharlar o ‘z davrining 
madaniy m arkazlari sifatida shuhrat qozondi. U larda nafaqat savdo-sotiq 
va hunarm andchilik, balki ilmiy m arkazlar ham rivoj topdi, m adaniy 
aloqalar m ustahkam landi.
Tarixiy m a’lum otlarga ko ‘ra X asrning ikkinchi yarm ida Xorazm: 
Shimoliy va Janubiy qism ga b o ‘lingan. Shimoliy X orazm poytaxti 
Gurganjda am ir M a’m un ibn Muffemmad hukm ron boTsa, Janubiy 
Xorazm - Q iyotda X orazm shohlar hukm ronlik qilgan.
995 yilda Gurganj amiri M a’mun ibn M uham m ad Xorazm ni yaxlit 
bir davlatga birlashtirdi. Natijada, M arkaziy Osiyo, Eron, Arabiston, 
Hindiston, Sharqiy Yevropa va Shim oliy-G ‘arbiy Osiyo davlatlari: 
bulg‘orlar, Rus, Ural va G ‘arbiy Sibir qabilalari bilan savdo, siyosiy 
va madaniy aloqalar tiklandi. Bu, X orazm ning yanada rivojlanishiga 
turtki boTdi. K utubxonalar barpo etilib, o ’sha davrdagi barcha m ashhur 
adabiyotlar jam landi. Qiyot, Gurganj, X iva shaharlarida m adrasalar 
ochiiib, ularda ko ‘plab m ashhur olimlar, m udarrislar faoliyat k o ‘rsatdi. 
Shcining uchun ta ’lim -tarbiya m asalalariga katta aham iyat berilgan, 
yaratilgan asarlarda Sharq xalqlariga xos boTgan insonning axloqiy- 
ruhiy kam olotini u lu g ia s h yetakchi rol o ‘ynagan. Insonparvarlik 
g ’oyasini amalga oshirishning asosiy vositalari sifatida yuksak axloqiy 
odatlar. insoniy m unosabatlar va xislatlarni tarkib toptirishga olib 
keluvchi ta’lim-tarbiyani amalga oshirish asosiy m asala qilib q o ‘vilgan. 
Zero, insoniylik g ‘oyasida yuksak axloqiy xislatlar ifodalanganligi uchun 
ham Sharq IJyg'onish davri falsafasi va pedagogikasida ta ’limiy-axloqiy 
yo'nalish zarur aham iyat kasb etdi. Axloq m asalasi faylasuflarning, 
buyuk mutafakkirlarning, tarixchi-yu, shoir va adiblarning ham birdek 
diqqat markazida boMdi.
58

---

M azkur akadem iya faoliyati tarixini M .Jumaniyazov, u erda 
ijod qilgan allom alarning aniq fanlarga oid m erosini G.M asharipova, 
m utafakkirlarning um um pedagogik qarashlarini S.Hasanov, m a’rifiy- 
axloqiy qarashlarini F.Babashev tadqiq qilganlar.
Biz m azkur q o ‘llanmaga M a’mun akadem iyasida faoliyat 
ko‘rsatgan ayrim olimlarning m a’naviy-axloqiy, pedagogik qarashlarini 
«Pedagogika tarixi» kursi m azm uniga singdirish va shu asosda oliy 
ta’lim m uassasalarida talabalarning m a’naviy sifatlarini tarbiyalash 
imkoniyatlari haqida to ‘xtalamiz.
Ruhshunos, axloq m asalalariga katta hissa q o ‘shgan buyuk alloma, 
M a’m un akadem iyasining yirik nam oyandalaridan biri Abu S ahl Iso