Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

M i t r a
quyosh va y o rug'lik tangrisi
A n a x i t a
unum dorlik, hosildorlik, farovonlik tangrisi
44

---

Xumo
baxt, taqdir. bovlik tangrisi
Xubbi
m ard yigit, suv tangrisi 
i
Mirrix
urush va g ‘alaba tangrisi 
!
sifatida ifodalanganki, bular orqali g o ‘yoki insonning ezgu niyatlar; 
amalga oshishini ta ’m inlash m um kin21.
Dunyodagi biror ta'lim ot, biror diniy e ’tiqodlar y o ‘qki, hos.il 
olishni Zardushtchalik m adh etgan b o ‘lsa.
E s d a s a q la n g !
Z a rd u sh t iloh A x u ra M a z d a d a n s o ‘radi:
- Ey, A x u ra M azda!
Z a m in n i h a m m a d a n h a m b ax tiy o r q ilu v ch i z o t k im ?
A x u ra M azd a ja v o b berdi:
- Ey, Z ardusht!
K im k i u n i y a x sh ila b h a y d a sa v a z iro a tg a ta y y o r la s a !...
Ey, Z ardusht!
K im k i g ‘alla ek sa, u H a q iq a tn i e k a d i5...
A srlar o ‘tibdiki, «Avesto»da o lg ‘a surilgan ezgu niyatlar, ezgu 
kalom va ezgu amal ham on barcha insonlarni ezgulik tom on chorlab 
ularni ruhan poklab, yuksak m a ’naviyat tom on etaklavdi. Yaxshilik 
kalomlarini abadiylashga chaqiradi. «Ey, hushyorlar! Q uloqlaringiz bilai>
pnxta eshitingiz, eng ezgu kalom larni va y o rug
1
niyat bilan - xoh er, xoh 
avol - har biringiz nazar tashlangiz, to buyuk hodisa ro ‘y berm asdan 
\c  
ndamlarimiz so ‘nggi m anzilga etmasdan, ikki y o ‘ldan birini o ’zingizga 
ixiiyor etingiz-da, bu kalom larni o ‘zgalarga ham etkazingiz»22.
Yoki kalom vaam allar orqali A xura M azdani Zardusht olqishlaydiki, 
iiatijada, Parvardigor A xura M azda m azkur olqishlardan xulosa qilishga 
ishonadi:
Olijanob so ‘z sehri bilan.
Ham m uqaddas vazlar bilan,
K alom bilan va amal bilan,
Haq aytilgan kalim alarga 
Eng haqqoniy kalom lar bilan.
Sharofatli A xura M azda 
Topinmoqqa buyurganlarga
- 1 «A vesto» - tarix iy , a d a b iy y o d g o rlik / A . M a h k a m ta rjim a si. - Т.: Sharq. 
.'(101. 
B. 357.
O 's h a m anba. - B. 10..
45

---

Topinadirmiz23.
Zardusht ezgu fikrlar orqali A xura M azdadan M itraning tash rif 
buyurishini so 'ra b nola qiladi:
K elsin bizga m adad bermoqqa,
K elsin bizga keng dashtlar uchun,
Kelsin bizni qoMlamoq uchun,
Kelsin bizga m u ru w a t uchun 
K elsin bizni qutqarmoq uchun,
K e|sin bizga g ‘oliblik uchun,
K elsin bizga baxt-shodlik uchun,
K elsin bizga yaxshilik uchun,
Yolg‘onlarga b o ‘yinsunm as UI, - 
Dunyo ham du sanolarga,
Loyiq M itrakim bekarona,
Yaylovlarning m olikidir24.
Demak, Zardusht ta’limotiga amal qilganlarga suvli er maydoniari, 
chorva uchun yaylov, uy va yaxshi xotin v a ’da qilingan. Zardusht 
ta ’limotiga k o ‘ra k o ‘p bolali, oilasini o 'z m e h n a ti bilan boqqan, o ‘z uyida 
abadiy alangani doim o tutib turgan kishi benuqsondir.
Shunday qilib, 0 ‘rta Osiyo, Yaqin va O 'rta Sharq m am lakatlarida 
yashagan qadim gi xalqlar m a’naviy qarashlarining shakllanishi «Biz» 
(yaxshilar) va «U lar» (yovuzlar) tushunchalarini ijtim oiy-ruhiy qaram a- 
qarshi qo‘yish asosida vujudga kelgan. Yaxshi kishilar zardushtiylikning 
m a’naviy-axloqiy qoidalariga m uvofiq yaxshi sifatlarga ega, yovuz 
kishilar ezgulikdan mahrum.
Zardushtiylik ham isha dunyo ishlariga: uy qurish, xotin va 
bola-chaqa orttirish, olov bilan ta ’m inlash, qishloq xo ‘jalik ekinlarini 
yetishtirishga o ‘z kuchi va vaqtini sarflagan, oila qurishga, faol 
m unosabatga chorlagan. A xuram azdaga m urojaat qilar ekan, Zardusht 
aytadi: «Sen, biz uchun chorva, farovonlik m anbaini yaratding». Qachon 
va qayerda ona-yer o ‘zini baxtli his qiladi, degan savolga A xuram azda 
shunday javob beradi: «Qayerda e ’tiqodli inson uy qursa, unda olov 
b o ’Isa, chorva, xotin, bolalar va podalar b o'lsa, o ‘sha yerda farovonlik va
23 O 'sha manba. - B . 201.
24 O 's h a m an b a. - B . 184.
46

---

yaxshilik b o ‘ladi»25.
Inson m oddiy boyliklar yaratuvchisi b o ‘lgani uchungina cma.s, 
balki m eh n at-m a’naviylik asosi, m ehnat-ezgulik m anbai b o ‘lgani ucliui. 
ham m ehnat qilishga undalgan. Zardushtiylik ta ’lim oti nuqtai nazaridan 
yaxshi inson b o ‘lish uchun, eng a w a lo , m ehnat qilish, o ‘z q o ‘li bilan 
ne'm atlar yaratish lozim. Dangasalik boshqa barcha illatlar onasi sifatida 
baholanishi ham tasodifiy emas. Shu sababli zardushtiylik ta ’limoti 
o‘z tarafdorlariga chorvachilik v a dehqonchilik bilan shug'ullanishm
buyuradi, buni jasorat deb baholaydi.
Demak, dehqon m ehnati, Zardusht ta ’lim otiga binoan asosi'/ 
saxovat nam oyon b o iish i, qonunga itoatning bosh shakli - Axuram azda 
tim solida m ukam m al yoritilgan. «Avesto»ga k o ‘ra inson oliy m avji■/ • 
sifatida m ehnat qilish, moddiy boyliklar yaratish qobiliyatiga ega v i 
yovuzlikni yenga oladi. M ehnat - odam dagi insoniylik k o ‘rsatkic;r. 
m ehnat - uning m a’naviy xulqini baholash o'lchovi. m ezoni sanaladi.
Zardushtiylikning shaxs m a’naviy sifatlarini targ ‘ ib qiluvchi tavsifii 
xususiyati shundaki, insonga xos ko ‘plab tushunchalar u lu g ‘lanad!, 
Ezgu fikr Axuram azdadan, yovuz fikr A xrim andan b o ‘lgani kabi Ax*:. 
Mano, A nxra M anyu atrofidagi asosiy dem onlar orasida birinchi o'rinni 
egallagan alohida m avjudot sifatida fikr yuritiladi. Yovuz ruhlar -
gunohlar, adashishlar, kasalliklar va sh.k. Bu odam larning, kuchlarniru 
doimiy qutblashuvi, y a ’ni ezgu ilohlarning yovuz iloh va ruhlar b ik n
to'qnashuvi kechadigan borliqdagi hayot haqidagi tasavvurlari keng 
tarqalishi bilan bog‘liq.
Ezgulik iloh va ruhlar shohligida ajoyib uyg‘u n l i k - yerdagi ishlar 
tartibini aks ettiradigan uyg'unlik hukmron.
K ishilar fikri. so ‘z va ishlari ikki qaram a-qarshi kuch: M axu m ana 
(«Ezgu fikr») va Ako m ana («Yovuz fikr») ta ’siriga beriladi.
M ashhur avestoshunos A .O .M akovelskiyning yozishicha, «Ezgu 
fikratw-niyatning yaxshiligi, ilohiv qonun ruhidagi, yaqinlariga nisbatan 
yaxshilik qilish, zarur bo ‘lganida m adad berishga tayyorlik, kishilar 
baxt-saodati uchun yovuzlikka qarshi kurashga hozirlik ruhidagi o ‘y- 
fikr, barcha bilan tinch-totuv yashashga intilish va shu kabilar. Inson 
boshqalarga nisbatan baxillik qilmasligi lozim. Ezgu fikrlar egasi 
iaholatga tushm avdi. chunki jaholatda kishi ezgu niyatlarini y o ‘qotadi.
25 
H o sh im o v K ., N ish o n o v a S. P e d a g o g ik a tarix i. - A . N av o iy n o m id ag i 
O 'z b e k is to n M illiv k u tu b x o n asi..-- B .2 5 .
47

---

burch va adolatni unutadi, o‘ylam ay ish qiladi26...
Olim larim iz H.Boboev, T.Doschanov, S.Hasanov «Avesto»dagi 
bu xususiyatlarga shunday fikr bildiradilar. Inson boshqalarga hasad 
qilm asligi kerak, ezgu fikrli inson jilovlanm agan g ‘azab va boshqa 
ehtiroslarga tushm aydi. Zero, bu holatda u ezgu fikrni y o ‘qotadi, burch 
v a adolatni unutadi va o ‘ylam agan xatti-harkatlarga y o ‘l q o ‘yadi27.
«Avesto»dagi uchlikning haqiqiy ildizlariga to'xtaladigan b o ‘lsak, 
ular bizdan vaqt nuqtai nazaridan eng uzoq - qadim gi odam lam ing 
m a ’naviy tasaw u rlarig a to ‘liq mos keladi. Birlashish, m uloqot, ezgulik 
va m u ru w a tg a intilish ibtidoiy odaAining uzviy sifatlari bo‘lgan. Uning 
ongi, m a’naviy v a boshqa tasaw u rlari o ‘zi mansub bo'lgan jam oa bilan 
uzviy ravishda ham ohang. Jam oa fikri uning ham fikri, jam oa so ‘zlari 
uning ham so ‘zlari, jam oa ishlari uning ham ishlari b o ‘lgan. Ibtidoiy odam
uchun individualizm yot b o ‘lgan. Jamoa va shaxsiy m anfaatlar birligi 
urug'chilik jam oasining xarakterli jihati, jam oaning istalgan topshirig‘i 
uning a ’zolari uchun m uqaddas qonun Wsoblangan. Vaqt o'tish i bilan 
avvalgi m a’naviy talablar tam om ila o ‘zgarib, shaxsiy m a’no kasb etdi.
M asalan, keyingi zardushtiylikda ezgu so ‘zIar deb kelishuvga 
amal qilish, so ‘ziga sodiqlik, tijorat ishlarida halollik, qarzni qaytarish, 
o ‘g ‘rilik va bosqinchilikdan nafratlanish, o ‘zganing m ulki (quli yoki 
xotini)ni egallashni qabul qilm aslik, buzuqlikdan o :zini tiyish v a uni 
qoralash kabilar tushuniladi. Shubhasiz, zardushtiylikning bu kabi 
qoidalari urug‘chilik tuzum i parchalangan davrga xos.
Inson nafaqat ezgulik, balki yovuzlik kuchlari ta ’siriga ham
beriladi. Ta’kidlash joizki, bu o 'rin d a ham din belgilagan uchlik k o ‘zga 
tashlanadi. A xuram azdaga bu erda Y olg'on ruhi - D rudja va izdoshlari: 
vovuz fikr - Axrim an va bosqinchilik ruhi - Eshm a qarshi turadi, ular 
atrofida insonlarga zarar etkazuvchi devlar qo'shini m avjud. «Yasht»larda 
shunday deyiladi: «Siz d e v la r-y o v u z fikr mahsuli, yom on s o ‘z vositasida 
siz insonlarni n e’m atlardan m ahrum etdingiz»28.
«Avesto»ning m a ’naviy qoidalarida nafaqat sog'lik va jism oniy 
kuch, balki m a’naviy poklikkaham alohida о ‘rin ajratiladi. M a’naviy atlilik
26 H a sa n o v S. X o ra z m m a 'n a v iy a ti d a rg 'a la ri. -
Т.: 
A d o lat, 2 0 0 1 . - B . 28-
29.
27 A h m ed o v B. V atan ta rix id a n lav h alar. 
-Т.: 
C h o 'lp o n , 2 0 0 1 . - B . 144..
28 Ju m a b a y e v I. O 'r ta O siy o e tik a si ta rix iy och erk lari. -Т .: O 'z b e k is to n , 
1 9 8 0 .- B . 51.
48

---

m e’yori sifatida «YAsna»da o ‘z vaqtida va t o 'g ‘ri ovqatlanish buyuriladi. 
bu inson xizmati va m a’naviy m ajburiyatlarini bajarish hisoblangan 
Zardushtiylikning m a ’ naviy sifatlari insonga hay otda barcha n e ’m atl ardan 
m e’yorida rohatlanish, kunlarini quvonch bilan o ‘tkazish, oilasi bilan 
kelishib, yaxshi yashash uchun zarur barcha narsalarni tavsiya etadi. 
M a’naviy barkamol inson nafaqat samolarda, balki erdagi hayot sharoitida 
ham baxtli b o ‘la oladi. Buning uchun u hayot n e’m atlaridan foydalanishi 
lozim. H aqiqiy n e ’m at (baxt nazarda tutiladi) o ‘zingga oshno qilganlar. 
Ular (ya’ni baxtli odam lar)ning uylari ko‘rkam, chorvalarga boy, uzoq 
vaqtgacha m o ‘l-k o ‘1. Ularning qizlari oyoqlarida taqinchoqlar boMgan. 
Zardushtiylik foydali hayvonlarga yom onlikni m utlaqo taqiqlaydi. 
Bu 
katta gunoh, m a’naviy va diniy nuqtai nazardan jinoyat sanaladi. «Jonli 
m avjudotga yom onlik qilgan, kaltaklaganga av f y o ‘q»29.
Oliy xudo A xuram azdaning o ‘zi kishilarning barcha am allarini 
biladi va yodda tutadi, hayoti so ‘ngida har kim ga jazo yoki m ukofot 
belgilaydi: «Ezgulik v a yovuzlik o ‘rtasida ikkinlangan oxirat kunida 
yaxshiligi v ayom o nlig i uchun javob beradi». Inson hayoti ezgu fikr, so ’z 
va ish bilan kelishuv va birlikda o ‘tgan b o ‘lsa, zardushtiylik ta ’limotiga 
ко' ra uning pok ruhi abadiy rohatga k o ‘chib, o ‘z tanasini kutadi, и 
o ‘liklar tirilgan buyuk kunda ruh bilan birlashadi. Agar kelishuv va birlik 
bo‘lmasa, oxirat kuni insonni jazo kutadi30.
«Avesto» qoidalarida insonga nafaqat hayot ch o g id a g i jazo, 
balki o ‘limidan keyingi qasos bilan qo'rqitib ta ’sir etishga intilishlar 
ham mavjud. M a’naviy qoidalar va huquqlar jannat rohati va d o'zax 
azobi sharpasi bilan m ustahkam lanadi. Yuqorida aytilganidek, Zardusht 
ta ’limoti m a’naviy-m a’rifiy xususiyatga ega. U A xuram azda tim solida 
yagona ilohni qaram a-qarshi kuch-ezgulik va yovuzlikning m urosasiz 
kurashi g ‘oyasini e ’lon qiladi. Bu kurash tabiat va jatniyatdagi kabi har 
bir insondagi o‘ziga xos zardushtiylik m a’naviy tam oyillarining asosiy 
jihatlariga diqqatni qaratadi: dunyo va jam iyatda tartib o ‘rnatish, inson 
hayotini tartibga solish. Asosiy talab - fikrlar sofligi, ezgu qalb, haqiqal 
va adolat. B u zarur talab. Zero, yaxshilik va yom onlik inson ongida 
mujassam.
_____ Shunday qilib, «Avesto»da jam iyatning m a ’naviy hayoti barcli.'i
29 H o m id o v K. A vesto fay zlari. - Т., 2 0 0 1 . - В . 31.
30H o sh im o v К ., N ish o n o v a S. P e d a g o g ik a tarix i. - A . N a v o iy п отк1и ц | 
O 'z b e k is to n M illiy k u tu b x o n a s i,.- B. 24.
49

---

I i l 'l u l a n . j u m l a d a n , I I I - V a s r g a c h a y a s h a g a n S h a r q x a l q l a r i n i n g m a 'n a v i y
■
i n
.1
-hLiri o ’z i f o d a s i n i to p g a n . D e m a k , « A v e s to » n i M a r k a z i y O s iy o , 
Y .iqin va O 'r t a S h a r q n i n g ta r ix i y t a q d i r i iq tis o d iy , s i y o s iy v a m a d a n i y
pnk|i;ii n a z a r d a n d o im o u z v iy a l o q a d a b o ‘lg a n x a l q l a r n i n g y u k s a k
4
a d r i y a ti - q a d im iy m a d a n i y y o d g o r l ig i d e b , h i s o b la s h z a ru r .
« A v e s to »
- x a l q l a r n i n g
m a ’n a v iy
ta s a v v u r l a r i 
b u t u n
d a v r
m o b a y n i d a il o h iy e m a s . b a lk i d u n y o v iv a s o s g a e g a li g id a n d a l o l a t b e r a d i .
I Mar a sl x a lq m a n f a a tl a r i n i v a j a m i y a t d a g i t e n d e n t s i y a l a r n i i f o d a e tg a n , 
.■г y u z id a a q l v a a d o l a t ta n t a n a s i u c h u n k u r a s h d a g ‘o y a v iy q u r o l b o i i b
\ i / m a t q ilg a n , i n s o n la r n i n g m a ’q a v i y s i f a tl a r i u l u g i a n g a n .
M a ’lu m k i, j a m i y a t ti k l a n i s h i v a r i v o j l a n i s h i j a r a y o n i d a in s o n
b io l o g ik v a ij ti m o i y n u q t a i n a z a r d a n t a k o m i l l a s h i b b o r g a n . Z a r d u s h t i y l i k
d in i v a m a ’n a v iy m e ’y o r l a r n i n g y u z a g a k e l i s h i in s o n t a k o m i l i u c h u n b ir
r a g 'b a t b o T g a n . M i n g y i l l a r d a v o m e t g a n b u ja r a y o n x u l q - a t v o r q o i d a l a r i
v a ta l a b la r i, m a ’n a v i y s i f a tl a r n i t a k o m i l l a s h t i r i s h g a b e v o s i t a t a ’s i r e tg a n . 
U la r in s o n ij ti m o i y ti k l a n i s h i n i n g a s o s i s a n a l a d i.
T a d q iq o t c h il a r t a ’k id l a y d ik i , « A v e s to » b o s h q a d in i y k it o b la r : 
« Q u r 'o n i k a r i m » , « T a v r o t» , « I n jil» , q a d im g i h i n d x a l q i n i n g « R ig v e d a » , 
« R a m a y a n a » , « M a x o b x a r a t» , « S h a s t r a » l a r i v a b o s h q a l a r k a b i a s r la r
d a v o m i d a in s o n i y a t g a o ‘q u v q o T l a n m a b o i i b x i z m a t q ilg a n . B u m a d a n i y
y o d g o r lik n i n g p e d a g o g i k a h a m i y a ti y a n a s h u n d a k i , « A v e s to » d a d in i y
g 'o v a v a m a ’n a v i y s i f a t l a r t i z i m l a s h g a n ta r z d a k e y in g i a v l o d g a e t k a z is h
; m 'a n a t u s i n i o lg a n .
« A v e s to » y u z a s i d a n o lib b o r i l a y o t g a n ta d q i q o t l a r n i n g m u h i m
M in im i s h u n d a k i , h a r b i r o li m - u t a r ix c h i , f a y l a s u f , h u q u q s h u n o s , 
s l ia r q s h u n o s , a h lo q s h u n o s b o T s i n o ‘z q a r a s h la r i n u q ta i n a z a r i d a n
\ o n d a s h i b , A x u r a M a z d a t a ’li m o t ig a , e z g u l i k v a b a x t- s a o d a t g a e r i s h is h , 
s h u y o 'l d a h a lo l m e h n a t q ilis h , a d o l a t v a h a q g o ‘y li k , p o k l i k v a k e la j a k , 
u i k s a k h a y o tg a e r i s h is h g ‘o y a s i n i ta h l il e ta d ila r . M a s a la n , A .A s q a r o v , 
U .A Ic u o v . H .B o b o e v , S .H a s a n o v , B .G 'o f u r o v , N .M a ll a e v , S .Q a m b a r o v , 
\ .I z m a y l o v , L .L e le k o v , A . M a k o v e l ’s k iy , M .X a y r u l la e v , N . M a x m u d o v a
\ a b o s l u ia l a r s h u l a r ju m l a s id a n d i r .
« A v e s lo » d a a y ti li s h i c h a , o ‘s h a d a v r d a b o la ta r b i y a s i v a t a ’l i m i g a
k a ila a lia in iy a l b e r i lg a n . « T a r b iy a h a y o td a g i e n g m u h i m t a v a n c h s a n a l is h i 
lo z im , h a r b ir y o s h n i s h u n d a y t a r b i y a l a s h k e r a k k i , a v v a l o ‘q is h n i, k e y i n
y o / i s h n i o ’l'g a n ib o lg a c h , e n g y u q o r i d a r a j a g a k o ‘ta r i l s i n » 31.
"O c h il S, H o sh im o v H. O 'z b e k p e d a g o g ik a si an to lo g iy asi. 2 -jild . -
50

---