B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

buzmang" degan hayotiy tamoyilga tayangan holda, islohotlarni izchil 
va bosqichma-bosqich amalga oshirish yo’lini tanladik. Eng muhimi, 
parokandalik va boshboshdoqlik ta’siriga tushib qolmaslik uchun o’tish 
davrida aynan davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o’z 
zimmasiga olishi zarurligini biz o’zimizga aniq belgilab oldik” deb 
ta’kidlashi ushbu yo’nalishdagi ishlarga muhim zamin bo’ladi.
14
Indikativ rejalashtirishning bir shakldan boshqasiga o’tishi uning 
etuklik darajasi oshishini, barcha tegishli tartibga solish institutlari o’zaro 
harakatini yo’lga qo’yish choralarini nazarda tutadi. Kapitalistik 
mamlakatlarda 
indikativ 
rejalashtirish 
shakllarining 
evolyustiyasi 
(«kon’yunktura» – «tarkibiy» – «strategik») o’n yilni egalladi. 
O’zbekistonda hozircha gap faqat kon’yunktura shaklining unsurlari 
haqida borishi mumkin, bu davlatning so’nggi yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy 
siyosatining umumiy liberal yo’naltirilganligiga mos keladi.
Shunisi diqqatga sazavorki, «indikativ rejalashtirish» atamasidan 
prognozlashtirish, byudjetlash, dasturlash va kontraktastiya (shartnoma 
asosida davlat xaridlari)ni tartibga soluvchi qonun hujjatlarida 
foydalanilmaydi. Davlat yo’li bilan tartibga solishning ushbu vositalari, 
indikativ rejalashtirish bilan bevosita bog’liq bo’lsada, alohida olib 
qaralganda ham, o’z yig’indisi bo’yicha ham unga o’xshamaydi. Ular 
indikativ rejalashtirish tizimidan tashqarida ham faoliyat ko’rsatishi 
mumkin, biroq ularni amalga oshiruvchi tartibotlar indikativ rejani ishlab 
chiqish va amalga oshirishda ancha samaralidir. 
13
Сенчагов В. О японском опыте управления (размышления после командировки) //Вопросы экономики. 1990 
г. № 5. – 142 с.
14
Каримов И.А. “Жаҳон молиявий – иқтисодий инқрози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг 
йўллари ва чоралари ” Ўзбекистон:. 2009, 7-бет.  

---

37 
Shunday qilib, indikativ rejalashtirishni «legallashtirish» va uning 
tarkibiy shaklining qaror topish evolyustiyasi respublikamizda xo’jalik 
mexanizmini rivojlantirishning eng zarur yo’nalishlari hisoblanadi. 
Iqtisodiy muammolar hal etilib, O’zbekiston iqtisodiyotini texnologik va 
institustional 
modernizastiyalash 
nihoyasiga 
etgach 
indikativ 
rejalashtirishning yanada erkin (strategik) shakliga o’tish zarur. 
Rossiyada Sovet davlatining dastlabki yillaridan boshlab mamlakat 
miqyosida rejalashtiruvchi va muvofiqlashtiruvchi organ – Butunittifoq 
Xalq Xo’jaligi Kengashi (VSNX) uzoq istiqbolga mo’ljallangan GOELRO 
rejasi iqtisodiyotni qayta tashkil etish va rivojlantirishning jahonda 
dastlabki ilmiy istiqbolli yalpi reja bo’ldi. 
1921 yilda yangi iqtisodiy siyosat (nep)ga o’tish bilan sobiq ittifoqda 
Davlat reja qo’mitasi va joylarda tashkil etilgan reja organlari narx-navo 
siyosati, soliqlarni yuritish, kreditlar va moddiy rag’batlar yordamida 
ishlab chiqarish va pul muomalasiga faol ta’sir ko’rsata boshlashdi. Bu 
davlatning markazlashtirilgan rejalashtirish imkoniyati bozor iqtisodiyoti 
unsurlari bilan uyg’unlashgan qisqa davr edi. Lekin asta-sekin 
mamlakatda, kutilganidek, markazning rejalashtirishdagi roli kuchaydi. 
Yillar bo’yicha bo’lingan besh yillik rejalarni tasdiqlash amaliyoti 
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Rejalashtirish 
dastlab kollektivlashtirish, so’ngra sanoatlashtirish vazifalarini hal etishga 
yo’naltirildi, lekin umumiy maqsad xalq xo’jaligini rekonstrukstiya qilish 
va insonlar turmushini qayta qurishdan iborat edi. 
Ulug’ Vatan urushidan keyin sobiq ittifoqda rejalashtirishning 
xususiyati 
tubdan 
o’zgardi: 
mamlakatning 
harbiy 
salohiyatini 
mustahkamlash manfaatlari yo’lida xalq xo’jaligi ulushlarini tez va 
sezilarli darajada o’zgartirish uchun zarur bo’lgan qat’iy tendenstiyalar 
kuchaydi. Reja tizimi orqali davlat, birinchi galdagi vazifa – harbiy 
qudratni mastahkamlash vazifasini hal etgan holda, resurslar cheklangan 
sharoitda qisqa muddatlarda aholini oziq-ovqat minimumi bilan 
ta’minlashni tashkil etishga erishdi. 
Urushdan keyingi yillarda rejalashtirishda, xalq xo’jaligini tiklash va 
rivojlantirish vazifalari dastlabki o’ringa surilgan bo’lsada, fan-texnika 
taraqqiyoti masalalariga e’tibor kuchaytirildi. 
Rejalashtirishdagi yangi bosqich mamlakatda faoliyatning asosiy 
parametrlari bo’yicha buyruqbozlik boshqaruv saqlanib qolgan holda 
joylarda tashabbus va mustaqillikning rolini oshirishga e’tibor qaratilgan 
60-yillarning o’rtalaridan boshlandi. Bunday o’zgarishga obyektiv holatlar 
sabab bo’ldi: jamiyatda erishilgan ijtimoiy-iqtisodiy salohiyat darajasi 

---

38 
mamlakatni, shu jumladan iqtisodiyot sohasida demokratlashtirishni talab 
qildi. Joylarda tashabbusni kengaytirish va reja ko’rsatkichlarining 
rag’batlantiruvchi rolini oshirishdan bir maqsad ko’zlandi – turli 
mintaqalarda ishlovchi turli tarmoqlar korxonalari faoliyati sharoitining
o’ziga xos xususiyatlarini to’liqroq hisobga olish. Biroq rejalashtirishning 
yangi tartibida hamon markazning etakchilik roli saqlanib qoldi. 
Mamlakat xalq xo’jaligini rejalashtirishdagi murakkab davr jamiyat 
rivojlanishining ob’ktiv qonunlari boshqarishning davlat mexanizmiga, 
shu jumladan markazlashgan tarzda rejalashtirishga zid bo’lib qolgan 70-
yillarning oxiridan 80-yillarning o’rtasigacha kuzatildi. Jamiyatning ilg’or 
qismi davlat hokimiyatini tubdan o’zgartirish zarurligini anglab etdi. 
Sobiq 
ittifoqda 
davlat 
tomonidan 
rejalashtirish 
ko’proq 
prognozlashtirishga tayandi. Masalan, tabiiy resurslar, fan-texnika 
taraqqiyoti, demografik va ijtimoiy siljishlar prognozlari asosida ishchi 
kuchini to’ldirish, aholining turmush tarzi, ishlab chiqarish fondlari, 
iqtisodiy o’sish sur’atlari, tarmoqlararo alohalarda tarkibiy o’zgarishlar, 
ishlab chiqarish kuchlarni joylashtirishning iqtisodiy prognozlari tuzildi.
Korxona darajsida prognozlashtirish asosan genetik xususiyatga ega edi. 
Rivojlanish tendenstiyalarini yaxshilash, masalan, yangi texnika va 
texnologiyalarni qo’lashni jadallashtirish yuzasidan istaklar ko’rinishida 
prognozlashtirishning me’yoriy usulidan foyddalanildi. Umuman olganda 
iqtisodiy prognozlashtirishning sho’rolar amaliyoti uchun «tonnel 
dunyoqarash» 
xos 
bo’lib, 
unda 
hisob-kitoblarda 
iqtisodiy 
munosabatlarning haqiqiy qonuniyatlari hisobga olinmadi, talab va 
taklifning o’zgarishlari haqidagi ma’lumotlar noma’lum edi, narxlar qat’iy 
belgilangan edi, prognozlar parametrlari esa alohida korxona ishining 
samaradorligini aks ettirmadi. 
Sostialistik lager tarkibiga kiruvchi turli mamlakatlar rejalarini 
muvofiqlashtirish 
masalalari, 
shuningdek 
milliy 
iqtisodiyotlarni 
integrastiyalash, ularning hamkorligi va o’zaro yordam ko’rsatishini 
rivojlantirish va mustahkamlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish bilan 
shug’ullauvchi yagona organ – Iqtisodiy O’zaro yordam Kengashi 
(SEV)ning tashkil etilishi prognozlashtirish va rejalashtirish amaliyotidagi 
muhim voqea bo’ldi. 
Sobiq ittifoq xalq xo’jaligini rejalashtirishning boy tajribasini 
umumlashtirgan holda, nafaqat uning yaqqol ustunlik tomonlarini, balki 
davlat miqyosidagi rejali xo’jalik kamchiliklarini ham ta’kidlash lozim. 
Rejali xo’jalikning ustunlik tomonlari quyidagilardan iborat edi: 
• rejalarda jamiyatni rivojlantirish ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarining 

---

39 
o’zaro bog’liqligi; 
• kuchlarni faoliyatning ustuvor yo’nalishlarini bajarishga jamlash; 
• muammoni hal etishga nisbatan yalpi yondashuv; 
• uzluksiz istiqboliy va joriy rejalashtirish imkoniyatlarining hisobga 
olinishi; 
• tarmoq va hududiy yondashuvlarning uyg’ulashuvi; 
• mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni muvazanatlashtirishga 
urinish.
Mamlakatning rejali tizimi bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan 
xatolarning oldini olish umidida tashkil etildi. Amalda shunday bo’lib 
chiqdiki, rejali tizimda muvazanatlashuvga erishishga intilishda 
xatolarning soni nafaqat kamaymaydi, balki ular yanada tez-tez 
uchraydigan va yanada jiddiy xatolarga aylanadi. 
Markazlashgan tarzda rejalashtirishning kamchiliklari jumlasiga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
• tovar-pul munosabatlari rivojlanishi tabiiy qonunlari va 
tendenstiyalarining etarlicha hisobga olinmasligi; 
• “har qanday yo’l bilan reja” tamoyili bo’yicha faoliyat maqsadi 
rejaning iqtisodiy munosabatlar ustidan o’ziga xos fetishi sifatida reja 
rolining ortishi; 
• turli mintaqalar korxonalari to’liq faoliyat yuritishi uchun 
maydonning mavjud emasligi va yuzaga kelgan rejalashtirish tizimining 
beso’naqayligi; 
• zahiralar, tashabbus, mikrodarajaning xilma-xilligini hisobga 
olmaydigan rejalashtirishning metodologik jihatdan zaifligi; 
• kuchlarning boshqaruvchi partiya tomonidan tanlangan maqsadlar 
foydasiga olib qo’yilishi; 
• hayotning boshqaruvchi partiya tomonidan istiqbolsiz deb e’tirof 
etilgan alohida tomonlari, masalan, kibernetika, genetikaning unutilishi; 
• reja ko’rsatkichlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash, 
aniqlashtirish va ularning barqarorligini qo’llab-quvvatlash uchun kuchlar, 
vaqt va mablag’larning ko’p sarflanishi.
Biroq sobiq ittifoqning davlat tomonidan rejalashtirish tajribasi 
markazlashgan tarzda rejalashtirishning istiqbolsizligini isbotlab berdi, u 
jamiyat rivojiga to’sqinlik qilgan holda, davlatning ishlab chiqarish 
omillaridan foydalanish borsaida cheksiz taqsimlovchi huquqqa ega 
bo’lishiga, qat’iy markazlashuvga, investistiyalar, ishlab chiqarish va 
iste’mol, ish haqining belgilanishi va narxlarning qotirilishi ustidan 
nazorat qilinishiga, xo’jalik yurituvchi subyektlar uchun rejalarning 

---

40 
ortiqcha tabaqalashtirilishiga, tasdiqlangan ko’rsatmalarga muvofiq 
o’zining iqtisodiy manfaatlariga zid ravishda harakat qilishga majbur 
bo’lgan korxonalar mustaqilliginig cheklanishiga, iqtisodiyotning ko’plab 
sohalari, shu jumladan tashqi savdoning monopollashuviga olib keldi. Shu 
tariqa yagona davlat rejasining ustunliklarini pirovardida uning 
kamchiliklari bosib ketdi. Iqtisodiyotning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi 
va markazlashgan tarzda rejalashtirish bir-biriga o’xshash bo’lib qoldi. 
Lekin, sobiq ittifoqda davlat yo’li bilan markazlashgan tarzda 
rejalashtirishning salbiy baholanishiga qaramay uning ustunlik tomonlari 
jahonning boshqa mamlakatlari tomonidan e’tirof etildi. Xorijiy 
mamlakatlarning ayrim iqtisodchilari hamon bunday rejalashtirishning 
ustunlik tomonlari va to’liq foydalanilmagan imkoniyatlari haqida o’z 
fikrini bildirishda davom etmoqda. Bunday nuqtai nazar tarafdorlari 
shundan kelib chiqishadiki, murakkab industrial stivilizastiya markazning 
aralashuvisiz hal etilmaydigan muammolarni keltirib chiqaradi. Ularning 
hisoblashlaricha, agar markazlashgan muvofiqlashtiruvchi organ mavjud 
bo’lmasa, u holda jamiyat hayoti tartibsiz ko’rinish olishi mumkin. 
Shuning uchun turli mamlakatlar markazlashgan tarzda rejalashtirish 
imkoniyatlariga yana takror qaytishi ehtimoldan holi emas, lekin 
buyruqbozlik 
davlat 
tomonidan 
rejalashtirish 
shakllari, 
albatta, 
rivojlanishning yangi omillari bilan belgilangan holda boshqacha bo’ladi. 
Sobiq ittifoqda prognozlashtirish korxona darajasiga nisbatan 
ko’proq davlat darajasida rivojlandi. Prognozlar turli ITI bo’limlarida, 
laboratoriyalarda va OO’Yu kafedralarida ishlab chiqildi. Prognoz 
ishlanmalarining boshqaruv muammolari yuzasidan tahliliy tadqiqotlar 
bilan xufyona organik bog’liqligini ta’kidlash mumkin. Prognozlar 
faoliyatning turli sohalarini: gidrometeorologiya, geologiya, tibbiyot, 
ekologiyani qamrab oldi, kosmosni o’zlashtirish sohasida ilmiy-texnikaviy 
prognozlar, sostiologik, demografik, iqtisodiy, arxitektura va shahar 
qurilishi, ichki va tashqi siyosiy, harbiy prognozlar ishlab chiqildi. Ilmiy-
texnikaviy va iqtisodiy prognozlar rivojlanishning istiqboliy rejalari va 
dasturlarini ishlab chiqish amaliyotida, xalq xo’jaligini boshqarish 
organlarining ishida qo’llanildi. 
Barcha prognozlar ichida 15 yillik davrga mo’ljallangan 
prognozlarning ulushi katta bo’ldi. Prognozlashtirishning ekstrapolyastiya, 
ekspert yo’li bilan baholash kabi usullari va "maqsadlar daraxtlari" 
usullaridan keng foydalanildi.
Yuqoridagi fikrlar negizida prognozlashtirish va rejalashtirish 
amaliyotining qator kamchiliklarini ko’rsatish mumkin: 

---

41 
• prognozlashtirish nazariyasi va amaliyoti masalalarining etarlicha 
ishlab chiqilmaganligi; 
• prognozlashtirishni rivojlantirish, shu jumladan axborot almashish 
va kadrlar tayyorlash yuzasidan amalga oshiriladigan sa’y-harakatlarning 
etarlicha muvofiqlashtirilmaganligi; 
• prognozlar ijrochilarining prognozlashtirishning ko’plab usullari 
haqida to’liq bilimga ega emasliklari; 
• prognozlarni ishlab chiqish uchun axborot bazasining torligi, 
ko’plab ma’lumotlarning sir tutilishi; 
• prognozlarning ayrim turlarini bajarish uchun katta xarajatlar 
qilinishi; 
• prognozlarni ishlab chiqish maqsadlarining aniq ifodalanmasligi, 
ko’pincha prognoz va reja ko’rsatkichlari o’rtasida o’zaro bog’liqlikning 
mavjud emasligi; 
• retrospektiv va prognoz axborotidan foydalanishda istiqbollarning 
o’zgarib turishi; 
• prognozlarni bajarish uslubiyotlari va tartibotlarining etarlicha 
ishlab chiqilmaganligi. 
Shunday qilib, iqtisodiy o’zgarishlarni oldindan ko’ra bilish 
evolyustiyasi iqtisodiyot sohasidagi mutaxassislarga anglab etish uchun 
muammolar, yutuqlar va kamchiliklardan tarkib topgan boy materialni 
taqdim etadi.