B. B. Xolmurodov tktishf, "Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi" kafedrasi assestenti

Nazorat uchun savollar
1. Majburiy sertifikatlashtirish deb nimaga aytiladi?
2. Ixtiyoriy sertifikatlashtirish qanday amalga oshiriladi?
3. Majburiy sertifikatlashtiriladigan mahsulotlarga qanday mahsulot turlari kiradi?
4. TIF KODi nima?


12-Ma’ruza: Sertifikatlashtirish tizmalari (sxemalari)
Reja:

1. 
   Birinchi sxema
   
2. 
   Ikkinchi sxema
   
3. 
   Uchunchi sxema
   
4. 
   To’rtinchi sxema
   
5. 
   Beshinchi sxema
   
6. 
   Oltinchi sxema
   
7. 
   Yittinchi sxema
   
8. 
   Sakkizinchi sxema
   

Sertifikatlashtirish buyicha ISO tarkibidagi kumita tomonidan tayerlangan xujjatda uchinchi tomon taraftga oshiriladigan sertifikatlashtirishning to’qqizta sxemasi berilgan bulib, res’ublikamizda xam aynan shu 8 ta sxema tadbik etilgan:

Birinchi sxema. Bu sxema bilan fakat maxsulot namunalari turlari-ni standartlar talablariga muvofikligini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida sinovdan utkaziladi. Bu xildagi sertifikatlashtirishda sinovga takdim etilgan namunani belgilangan talablarga muvofikligi tasdiklanadi, xalos. Bu yil uzining soddaligi va unga ko’p xarajat talab kilmasligi tufayli milliy va xalkaro savdo munosabatlarida muayyan darajada tarkalgan.
Ikkinchi sxema. Bu sxemada maxsulotning namuna turlarini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida sinovdan utkazilib, sungra uning sifatini savdo shaxobchalaridan vakti-vakti bilan olinadigan namunalar asosida nazorat kilib boriladi. Bu usul takdim etilgan namunalar sifatini baxolash bilan seriyali chikaetgan maxsulotning sifatini xam baxolash imkonini beradi. Usulning afzalligi uning soddaligidadir.Uning kamchiligiga esa nazorat sinovlar natijasiga karab, agar maxsulot standart talablariga nomuvofikligi aniklanilsa, baribir uni savdo shaxobchalaridan chikarib tashlash mumkin bulmaydi yeki uni chikarib tashlash uchun birmuncha kiy-inchiliklar tugiladi.
Uchinchi sxema. Maxsulot namunalarining turlarini maxsus tasdik-langan sinov tashkilotlarida utkazish, sungra sotuvchi yeki istehmolchiga yubormasdan turib vakti-vakti bilan namunalarning tekshiruvini nazorat kilishga asoslanadi. Ikkinchi sxemadan farklanuvchi tomoni shuki maxsulot savdo shaxobchalariga tushmasdan turib,sinov nazorati utkaziladi va standartga muvofikligi aniklansa, maxsulotning istehmolchiga junatilishi tuxtatiladi.
Turtinchi sxema. Maxsulot namunalarining turlarini xuddi 1-3-sxemalardek sinovdan utkazishga assoslangan bulib, sungra savdo shaxobchasidagi xamda ishlab chikarishdan olingan namunalarining tekshirish nazorati vakti-vakti bilan utkazish orkali maxsulotning sifati xisobga olinadi. Bu xolda maxsulot ishlab chikarilgan bulib, uning chikarilishiga mahlum xarajatlar bulgandan keyin standart talablariga nomuvofikligi aniklanadi.
Beshinchi sxema. Bu sxema maxsulot namuna turlarini tasdiklangan sinov tashkilotlarida utkazishga va maxsulot ishlab chikarishning sifatini baxolashga asoslangan bulib, sungra savdo shaxobchasida va ishlab chikarishda namunalar sifatini nazorat kilib boriladi. Bu sertifikatlashtirish usuli fakat maxsulotning sifatini nazorat kilibgina kolmay, balki korxonada chikaziladigan maxsulotning sifatini kerakli darajada bulishini xam nazorat kiladi. Tabiiyki, korxonada maxsulot sifatini tahminlashda, tizimni baxolanishida va uning mezonini aniklash muxim axamiyatga ega. Ushbu usul sanoati rivojlangan mamlakatlarida xamda xalkaro sertifikatlashtirish tizimlarida eng ku’ tarkalgan sxemadir. Birinchi-turtinchi sxe-malariga Karaganda bu sxema eng murakkab va nisbatan kimmatrok turadigan sxema bulib, uning afzalligi istehmolchi maxsulot sifat darajasini yukori ekanligiga ishonch xosil kiladi, bu esa asosiy mezon xisoblanadi.
Oltinchi sxema. Fakat korxonadagi maxsulotning sifatini tahmin-lash bilan tizimini baxolashini utkazishga muljallangan. Bu usul ayrim vaktda korxona-tayerlovchini attestatlash deb xam yuritiladi. Bu xil sertifikatlashtirishda fakat korxonaning belgilangan sifat darajadagi maxsulotni chikarish kobiliyati baxolanadi.
Ettinchi sxema. Maxsulotning xar bir tayerlangan tudasidan sinov-larga tanlab olishga assoslangan. Tanlab olish sinovlarning natijalariga karab tudani ortish uchun karor kabul kilinishi aniklanadi.Bu xildagi sertifikatlashtirish uchun tanlanmaning xajmi aniklanishi lozim bu esa tayerlangan tudaning katta-kichikligiga makbul buladigan sifat darajasiga ooglik. Kabul kilingan koidaga asosan tanlanmani tu’lash vakolatlangan sinov tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu xil sertifikatlashtirish kullanilishi statistik usulni kullash bilan boglikdir.
Sakkizinchi sxema. Xar bir tayerlangan, ayrim buyumning standart-lar talabiga muvofikligi sinovlar utkazib aniklashga assoslangan. Bu sertifikatlashtirish usulida yukorida sxemalarga qaraganda tahminlovchining masuliyati ancha yukori. Tabiiyki muvaffakiyatli sinovlardan utgan buyumlargina sertifikat yeki muvofiklik belgisini oladi. 8-sxema maxsulotga nisbatan yukori va kathiyrok talablar kuyilgandaishlatilishga asoslangan yeki maxsulotning ishlatilishi natijasida standart talablarga moe kelmasligi istehmolchiga katta iktisodiy zarar yetkazganida kullaniladi. Bu xil sertifikatlashtirish kimmatbaxo metallardan va kotishmalardan tayerlanadigan buyumlarda ku’rok kullaniladi. Bundan asosiy maksad kimmatbaxo metallarning belgilangan mikdorini, tarkibini va buyumning tozaligini tekshirishdir.
Buyuk Britaniya instituti tomonidan sertifikatlashtirishning yangi xili yaratilib, bu usul bilan fakat ishlab chikarishdagi texnologik jaraen-larini tasdiklanishi (attestatlanishi)ga asoslangan.
To’qqizinchi sxema. Bu sxema maxsulotni sertifikatlashtirishda ko’llaniladi va maxsulotning xavfsizlik talablariga muvofikligini deklaratsiya kilishni nazarda tutadi. Mazkur sxemada, ishlab chikaruvchining xoxishiga ko’ra, muvofiklik belgisi ko’llanilishi mumkin.
Majburiy tartibda sertifikatlashtiriladigan, shuningdek ularning muvofiqligi muvofiqlik deklaratsiyasi bilan tasdiqlanishi mumkin bo’lgan maxsulotlar ro’yxati O’zbekiston Res’ublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilanadi.
Hozirgi zamon adabiyotida har bir sertifikatlashtirish sxemasining afzalligi va kamchiliklari tahlil etilgan. Bularning ichida eng mukammal va murakkabi beshinchi sxemadir. Bu sxema to’liq bo’lganligi uchun uni asos qilib olib, hozirgi zamon xalqaro sertifikatlashtirish tizimi yaratilmoqda.
3; 4; 5; 7; 8; 9; sxemalar bo’yicha sertifikatlashtirilgan maxsulot muvofiklik belgisi bilan tamgalanishi (markirovka kilinishi) mumkin.
Sertifikatlashtirish tizimlarini boshkaruvchi idora muayyan turdagi maxsulot sifatining nazoratini tashkil etish, standartlarga rioya kilishni majburiy talab etishini, istehmolchi va savdo talablarini ehtiborga olib, mamlakatdagi amalda bulgan konunlar va meheriy xujjatlar asosida uz ishini tashkil etadi.
Sertifikatlashtirish idorasi sinovlarni utkazish, korxonadagi va savdo shaxobchasidagi maxsulotning sifatini nazorat kilish xamda nazoratni tashkil kilish va shunga uxshashlarni bajarib uchinchi tomon vazifasini bajaradi.
Sertifikatlashtirish sohasidagi ishlarni amalga oshirishda quyidagi asosiy omillar hal qiluvchi o`rin tutadi:
- tashqi va ichki bozordagi iste'molchining manfaatlariga mos keladigan mahsulot uchun mezonni to`g`ri tanlash;
- sertifikatlashtirish ishlarini o`tkazishda xolislik (haqqoniyat) bo`lishi.
Ta'minlovchining buyumi (mahsuloti) har doim ham belgilangan standart talablariga mos keladi degan ko`rsatmasi hamma vaqt ham qabul qilinavermaydi. Chunki u mahsulot sifatini tekshirishda o`zining shaxsiy tekshirish tizimiga tushadi, bu deyarli bozorda ham, sanoatda ham keng yoyilgan yo`llardan biridir.
Lekin hozirgi zamon fan, texnika va texnologik jarayonlarning eng qulay va samarador tizimi shunday bo`lishi lozimki, buning natijasida mahsulot ishlab chiqaruvchiga nisbatan hech qanday ta'sir etilmasligi lozim. Tashqi savdo va xalqaro iqtisodiy aloqalar nuqtai nazaridan sertifikatlashtirish faoliyati mustaqil bo`lishi alohida ahamiyat kasb etadi. Shunday sertifikatlashtirishni boshqaruvchi idora standartlashtirish idoralari hamda tijorat tashkilotlari yoki davlat muassasalari bo`lishi mumkin. Ular o`zlarining sinov o`tkazuvchi laboratoriyalariga ega bo`lib, mahsulotni tekshiradigan xodimni ishga layoqatliligini tekshiradi hamda korxonalarda sifat tizimini boshqarishdagi ishlarni amalga oshiradi, uslubiy ta'minlash va boshqa quyidagi ishlarni bajaradi:
- texnologik jarayonlarning turkumligini ta'minlash;
- uchinchi tomon tarafidan bajariladigan sertifikatlashtirish tizimi o`z tarkibiga mahsulot sinovlarini oladi, bu esa o`z navbatida mahsulotni standart talablariga muvofiqligini, mosligini aniqlashda kerakli vosita hisoblanadi;
-yakka olinadigan mahsulot uchun amaliy va iqtisodiy talablarga javob beruvchi sertifikatlashtirish tizimini aniqlash;
-sertifikatlashtirish tartib, usullari va ishlashini boshqa sertifikatlashtirish tizimlari bilan taqqoslash;
- buyum (mol) yoki mahsulotlarni sertifikatlashtirish idorasi tomonidan haqiqiyligi ko`rib chiqilganligi yoki ma'qullanganligini, tegishli markazlarda yoki akkreditatsiyalangan laboratoriyalarda tekshirilganligini isbotlovchi belgi (tamg`a) bo`lishi, maxsus belgi, etiketkalar, ilova qilib yuboriladigan hujjat-sertifikatlar yoki sertifikatlashtirilgan buyumlar ro`yxatiga kiritilishi lozim yoki sertifikatlash huquqiga ega bo`lgan korxonada mahsulotni chiqarish uchun tasdiqnomasi bo`lishi kerak.
Sertifiklashtirish turli shakllarda bo`lib, uni tayyorlash va o`tkazish uchun ayrim vazifalarni bajralish tartibi o`z navbatida mahsulot turiga, qonunlar majmuining milliy xususiyatlariga va boshqa qator omillarga bog`liq bo`ladi.
Sertifikatlashtirishni tayyorlash va uni o`tkazishda asosiy ishlar qatoriga:
-sertifikatlashtiriluvchi mahsulotni tanlash;
-mahsulotga sertifikatlashtirishda belgilanadigan talablarni, tavsiflarni tanlash;
-sertifikatlashtiriluvchi mahsulotni ishlab chiqarish sharoitlarini tekshirish;
-sinov laboratoriyalarini akkreditlash;
-setrifikatlashtirish sinovlarini o`tkazish;
-muvofiqlik sertifikatini berish va muvofiqlik belgisi bilan mahsulotni belgilash (tamg`alash)lar kiradi.
Tabiiyki, "Sertifikatlashtirish uchun nimalar kerak" degan o`rinli savol tug`ilishi mumkin. Sertifikatlashtirish milliy tizimining me'yoriy hujjatlarida sertifikatlashtirishga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish tartiblari aniqlangan bo`lib, ular quyidagi bosqichlardan iborat:
- sertifikatlashtirish o`tkazishga talabnoma berish;
- deklaratsiya – talabnoma bo`yicha qaror qabul qilish;
- namunalarni belgilash, ajratib olish va sinovlarni o`tkazish;
- korxona yoki sifat tizimini sertifikatlashtirish (agar qabul qilingan sertifikatlashtirish tartibida ko`rsatilgan bo`lsa yoki so`rovchining xohishiga ko`ra);
- olingan natijalarni tahlil qilish va muvofiqlik sertifikatini berish lozimligi haqida qaror qabul qilish;
- muvofiqlik sertifikatini berish va sertifikatlashtirilgan mahsulotni Tizimlar Davlat Ro`yxatiga kiritish;
- chet el yoki xalqaro idoralar tomonidan berilgan muvofiqlik sertifikatini tan olish;
- sertifikatlashtirilgan mahsulotning tavsiflarini turg`unligi uchun tekshiruv nazoratini amalga oshirish;
- sertifikatlashtirish natijalari haqida ma'lumot;
- shikoyatlarni ko`rish (agar da’volashuv masalalari chiqadigan bo`lsa).