B. G. Pürliýew, E. G. Rahmanowa ykdysadyýetiň esaslary

Jemi içerki önüm – ýurduň içinde maddy önümçilikde 
we hyzmatlar sferasynda öndürilen önümiň gymmatlaryň 
jemidir. Olar ýurtda ýerleşýän kärhananyň we daşary ýurt­
lara degişli kärhanalar bolsa-da onuň öndürýän önümi şu 
ýurduňky hasaplanýar.
Jemi milli önüm – bu milli kärhanalaryň, nirede (öz 
ýur dumyzda ýa-da daşary ýurtda) ýerleşenligine garamaz­
7. Sargyt № 2215

---

98
II bölüm
dan, maddy we maddy däl ýaýrawynda hemme öndürilen 
önümlerdir.
Şeýlelikde, jemi milli önüm jemi içerki önümden girde-
jileriniň jemi bilen tapawutlanýar. Ýagny, işgärleriň girdeji­
leri, renta girdejisi, karz göterimi, kärhananyň peýdasy. Bu 
görkeziji şu ýurduň serişdeleri daşary ýurtda ulanylanda 
alynýan girdejiden biziň ýurdumyzda şeýle gymmatlyklary 
öndüren daşary ýurtlaryň girdejileriniň aýrylmagydyr. Bu 
iki görkezijiniň tapawudy gaty bir uly däldir, bary ýogy+1%.
Jemi içerki önüm we jemi milli önüm hasaplananda 
esasy talap: bir ýylyň dowamynda öndürilen harytlar we 
hyzmatlar diňe bir gezek hasaba alynmagydyr. Ýagny diňe 
ahyrky onüm hasaba alynmalydyr. Aralyk önüm hasaba 
alyn maly däldir. Sebäbi, olary satyn alyp, birnäçe gezek 
satyp bolýar.
Ahyrky önüm – bu sarp edijileriň ýa-da alyjylaryň haryt­
lary we hyzmatlary birnäçe gezek satmak üçin däl-de, diňe 
ahyrky gezek ulanmak üçin alýan harytlarydyr.
Goşulan gymmat – bu kärhanada önümçilikde döredilen 
gymmatdyr we anyk önüm döretmekde kärhananyň hakyky 
goşandydyr. Ýagny iş haky, peýda we amortizasiýadyr. Baş-
gaça aýdylanda, goşulan gymmat – bu kärhananyň umu my 
önüminden gündelik material çykdajylaryň aýrylmagydyr, 
ýöne amortizasiýanyň goşulmagydyr.
Şeýlelikde, jemi içerki önüm ýa-da jemi milli önüm şu üç 
usullaryň biri boýunça hasaplanyp bilner, ýagny :
● milli ykdysadyýetiň pudaklaryndaky döredilen goşu-
lan ýa-da artdyrylan gymmatlar (jemi içerki önüm 
önümçilik ýa-da pudaklar boýunça);
● gerekli (şu) ýyldaky umumy öndürilen önümi satyn 
almak üçin çykdajylar (jemi içerki önüm çykdajylar 
boýunça);
● gerekli (şu) ýylda hemme öndürilen önümden alynýan 
girdejiler (jemi içerki önüm girdejiler boýunça).

---

99
MILLI YKDYSADYÝET WE ONUŇ ÖSÜŞI
1) Jemi içerki önümiň pudaklar boýunça hasaplanylyşy.
Şu usul boýunça jemi içerki önüm hasaplanylanda, 
aýry-aýry pudaklaryň şu önümi öndürmekde gatnaşygy we 
tutýan orny anyklanylýar. Ýurtda geçirilýän ykdysady we, 
aýratyn-da, düzüm syýasatynyň aýratynlygyny görkezilýär.
2) Jemi içerki önümiň çykdajylary boýunça hasap lanylyşy.
Ikinji usul şu maddalary öz içine alýar:
● Ahyrky sarp ediş çykdajylary. Bularyň düzümine gün­
delik we uzak möhletde ulanylýan harytlar, hyzmat­
lara edilýän çykdajylar we ş.m.
● Döwlet dolandyryş edaralarynyň ahyrky çykdajylary. 
Bu kärhananyň önümini satyn almak üçin döwlet çyk­
dajylary we döwlete gerek serişdeleri satyn almakdyr. 
Bu çykdajylaryň jemi döwletiň gullukçylaryna iş 
hakyny tölemegi, harytlary we hyzmatlary satyn al­
magy we ş.m. aňladýar.
● Umumy düýpli maýa goýumlary, jemi maýa toplaýyş 
we maddy dolanyşyk gaznalarynyň üýtgemegi. Bulara 
degişlidir: a) esasy gaznalara düýpli maýa goýumlary, 
ýagny maşyn we enjamlary satyn almaga, gurluşyga; 
b) maddy dolanyşyk serişdeleriniň ösmegi (kemelme­
gi), ýagny taýýar önümiň, ýangyjyň, materiallaryň, 
çig mallaryň, gorlaryň üýtgemegi.
● Eksportyň we importyň saldosy (jemi içerki önümiň 
bir bölegi daşary ýurda ugradylýar, beýleki tarapdan 
ýurduň serişdeleriniň bir bölegi daşary ýurtdan haryt­
lary we hyzmatlary satyn almaga sarp edilýär).
JIÖ = C + I + G +X
n
JIÖ = C + S
C – sarp ediş; I– maýa goýum; G – çykdajylar; X
n
– arassa 
eksport; S – süýşürintgi.
Üçünji usula laýyklykda statistika şeýle soraga jogap 
alýar: bir ýylda döredilen jemi önüm öý hojalygyna we ykdy­
sady serişdeleriň eýelerine näme bolup gowuşýar?

---

100
II bölüm
Şeýlelikde, jemi içerki önüm, jemi milli önüm şu usul 
boýunça şeýle maddalary öz içine alýar:
1. Işgärleriň iş haky.
2. Kärhanalaryň peýdasy.
3. Ýekebara we maşgala eýeçiligindäki kärhananyň gir­
dejileri.
4. Renta tölegleri.
5. Karz göterimi.
6. Amortizasiýa tölegleri.
JIÖ = W + R + P + I + T + A – milli girdeýji
W – iş haky, R – renta, P – peýda, I – göterim, T – salgyt, 
A – amortizasiýa.