B. I. Ibraximov, X. A. Tashxodjayev

VI BOB. KUCHLANISH STABILIZATORLARI
6.1. UMUMIY TUSHUNCHALAR
Radio qurilmalar normal holatda ishlashi uchun manba talab qilingan
aniqlikda yuklamani kuchlanish bilan ta’minlashi kerak. Manbalarning bu
aniqlikdan chetga chiqishlari nostabillik holati deyiladi. Har bir radioqurilmalar
uchun foiz hisobda manbalarga ruxsat berilgan nostabillik kattaligi
belgilangan.
Masalan, radio uzatuvchi qurilmalarda va radiostansiyalarda manbalar
uchun nostabillik 2—3% gacha ruxsat etilgan.
Elektron mikroskoplarda nostabillik 0,005% gacha, o‘zgarmas tok
kuchaytirgichlarida va juda aniqlik bilan ishlaydigan elektron o‘lchov
asboblarida 0,0001% gacha.
Asbob qancha sezgir bo‘lsa, u shuncha aniq o‘lchaydi va uning manbayi
shuncha stabil bo‘lishi lozim.
Manbalarning nostabillik holatda ishlashlari quyidagi chegaralarga
bo‘linadi:
— past stabillik holatida ishlovchi manbalarda kuchlanishning o‘zgarishiga
5% gacha ruxsat beriladi;
— o‘rta stabil holatda ishlovchi manbalarda kuchlanishning o‘zgarishiga
1—5% gacha ruxsat beriladi;
— yuqori stabil holatda ishlovchi manbalarga 0,1—1% gacha ruxsat
beriladi.
Manbaning stabil ishlashini buzuvchi omillar: muhit harorati, namlik,
tarmoq chastotasi va boshqalar kiradi.
Ammo nostabillikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabab — kirish kuchlanishining
tebranishi va yuklamadagi tokning o‘zgarishidir.
Tarmoqdagi kuchlanish yoki yuklamadan oqadigan tok ish jarayonida
sekin-asta o‘zgarmasdan birdaniga o‘zgarishi mumkin. Bu o‘zgarishni
avtomatik ravishda talab qilingan kattalikda ushlab turishga yordam qiluvchi
qurilma stabilizator deyiladi.
Tokning xiliga qarab ular o‘zgaruvchan tok stabilizatorlari va o‘zgarmas
tok stabilizatorlariga bo‘linadi. Stabilizatorlar parametrik va kompensatsiyalangan
stabilizatorlarga bo‘linadi.
62
Kompensatsiyalangan stabilizatorlar manfiy teskari bog‘lanishli yopiq
zanjirli avtomatik sistemani tashkil etadi.
O‘zgarmas tok stabilizatorlari quyidagicha bo‘linadi: siljituvchi elementning
xiliga qarab va siljituvchi elementning ish holatiga qarab (impulsli
va chiziqli).
Kuchlanish stabilizatorlarining asosiy parametrlari quyidagilar:
1. Kuchlanish stabilizatsiyasi:
/
/
D D
D D D
= kir kir = kir . chiq
st
kir chiq chiq kir
U U U U
U U U U
K ,
bunda DUkir va DUchiq — stabilizatorlarning kirish va chiqish kuchlanishlarining
o‘sishi;
Ukir va Uchiq — stabilizatorlarning kirish va chiqish kuchlanishlarining
nominal qiymati.
2. Chiqish qarshiligi, kirish kuchlanishi o‘zgarmagan holda, yuklamadan
oqayotgan tokning o‘zgarishi chiqishdagi kuchlanishiga ta’sirini ko‘rsatadi:
D
D
= chiq
chiq
chiq
U
I
R , Ukir= const.
3. Foydali ish koeffitsiyenti, yuklamadigi quvvatning kirishdagi nominal
quvvatga nisbatan:
.
.
= chiq chiq
kir kir
U I
U I
q .
4. Chiqish kuchlanishining nostabilligi, chiqish kuchlanishining
belgilangan vaqtgacha yoki temperaturagacha o‘zgarishi.