B. J. Boltayev, A. R. Azamatov, G. A. Azamatova, B. S. Xurramov nazariya, algoritm, dastur toshkent 2013

O‘
n
li
k

O‘
n
oltili
k

B
elgi

O‘
n
li
k

O‘
n
oltili
k

B
elgi

O‘
n
li
k

O‘
n
oltili
k

B
elgi

0
0

B
oshqa
ruv b
elgi
lar
i

nul
32

20

64
40

@
96
60
`
1
1
☺ sox 33 21 ! 65 41
A
97
61
a
2
2
☻ stx 34 22
"
66
42
B
98
62
b
3
3


etx
35

23
#
67
43
C
99
63
c
4
4


eot
36

24
$
68
44
D
100
64
d
5
5
♣ enq 37 25 % 69
45
E
101
65
e
6
6
♠
ack
38
26
&
70
46
F
102
66
f
7
7


bel
39

27
'
71
47
G
103
67
g
8
8
◘

bs
40

28
(
72
48
H
104
68
h
9
9

ht
41

29
)
73
49
I
105
69
i
10
A

lf
42 2А

*
74
4А
J
106
6А
j
11
B
♂
vt
43
2В +
75
4В
K
107
6В
k
12
C
♀
np
44
2С
,
76
4С
L
108
6С
l
13
D

cr
45 2D

-
77
4D
M
109
6D
m
14
E
♫
so
46
2E
.
78
4E
N
110
6E
n

---

21
15

F
☼
si
47
2F
/
79
4F
O
111
6F
o
16
10
► dle 48 30
0
80
50
P
112
70
p
17
11
◄ dc1 49 31
1
81
51
Q
113
71
q
18
12
↕
dc2 50
32
2
82
52
R
114
72
r
19
13
‼
dc3 51
33
3
83
53
S
115
73
s
20
14
¶
dc4 52
34
4
84
54
T
116
74
t
21
15

§
nak 53
35
5
85
55
U
117
75
u
22
16

syn
54

36
6
86
56
V
118
76
v
23
17
↕
etb
55
37
7
87
57
W
119
77
w
24
18


can
56

38
8
88
58
X
120
78
x
25
19


em
57

39
9
89
59
Y
121
79
y
26 1A

eof
58 3A

:
90
5A
Z
122
7A
z
27 1B
← esc 59 3B
;
91
5B
[
123
7B
{
28 1C
∟
fs
60
3C
<
92
5C
\
124
7C
|
29 1D
↔
gs
61 3D
=
93
5D
]
125
7D
}
30 1E
▲
rs
62
3E
>
94
5E
^
126
7E
~
31 1F
▼
us
63
3F
?
95
5F
_
127
7F
•

ASCII kodlash jadvali kirill va psevdografika belgilari bilan kengaytirilgan

bo‘lib, ular #128 dan #255 gacha kodga ega (7-rasm). Endi barcha belgilar 8 bitli
ikkilik kodida ifodalanadi.

Turbo Pascalda bu kodlardan tashqari ASCII kodlash jadvalida ifodalab

bo‘lmaydigan klavishlar yoki klavishlar juftligi kodlari skankod (ba’zan ken-
gaytirilgan kod ham) deb ataladi. Bosilgan klavish yoki klavishlar juftligi
skankodi 2 ta koddan iborat bo‘lib, birinchisi kod #0, ikkinchi kod esa quyidagi
jadvalda keltirilgan:

Ikkinchi 
kod 
Klavish yoki klavishlar 
juftligi 
Ikkinchi 
kod 
Klavish yoki klavishlar 
juftligi 
7-rasm 

---

22
15

Shift +Tab
104-113
F31+F40
(Alt+F1 – Alt+F10)
16-25
Alt +
Q/W/E/R/T/Y/U/I/O/P
114
Ctrl+PrtSc (ekrandan nusxa)
30-38
Alt + A/S/D/F/G/H/J/K/L
115
Ctrl+ Strelka chapga
44-50
Alt + Z/X/C/V/B/N/M
116
Ctrl+Strelka o‘ngga
59-68
F1-F10
117
Ctrl+End (matn oxiriga)
71
Home (satr boshiga)
118
Ctrl+PgDn (sahifa quyiga)
72
Strelka yuqoriga
119
Ctrl+Home (matn boshiga)
73
PgUp (sahifa yuqoriga)
120-131
Alt+1/2/3/4/5/6/7/8/9/0/-/=
75
Strelka chapga
132
Ctrl+PgUp
(sahifa yuqoriga)
77
Strelka o‘ngga
133
F11
79
End (satr oxiriga)
134
F12
80
Strelka quyga
135
Shift+F11
81
PgDn (sahifa quyiga)
136
Shift+F13
82
Ins (joylashtirish)
137
Ctrl+F11
83
Del (o‘chirish)
138
Ctrl+F12
84-93
F11-F20
(Shift+F1 – Shift+F10)
139
Alt+F11
94-103
F21-F30
(Ctrl+F1 – Ctrl+F10)
140
Alt+F12

Kodi #0 dan #31 gacha bo‘lgan 32 ta boshqaruv belgilari matnda probel, chop

etish operatorlarida esa belgi yoki buyruq sifatida olinadi. Masalan, yangi satrga
o‘tkazish (yurgichni keyingi satrning yurgich turgan ustundan keyingi ustuniga
o‘tkazish) belgisi lf ning kodi #10, karetkani qaytarish (yurgichni shu satrning
o‘zini boshiga qaytarish) belgisi cr ning kodi #13, bu ikkala kod ketma-ket yozil-
sa yurgich Enter klavishi bosilgandagi kabi keyingi satrning boshiga o‘tkaziladi.
Umuman, quyidagi jadvalda ba’zi boshqaruv belgilarini ishi izohlangan.

Kod 
Belgi 
Ishi 
7
bel
Qo‘ng‘iroq; bu belgi ekranda aks etayotganda tovush ham
chiqariladi
9
ht
Gorizontal tabulyatsiya; kursorni 8 talab pozitsiyaga suradi: 1, 9,
17, 25
11
vt
Vertikal tabulyatsiya; ekranda maxsus belgiga almashtiriladi
26
eof
Faylning oxiri; klaviaturadan Ctrl+Z orqali kiritiladi, ekranda
maxsus belgiga almashtiriladi
27
esc
Ishning oxiri; klaviaturadan Esc orqali kiritiladi, ekranda
maxsus belgiga almashtiriladi

---

23

2-BOB. PASCAL DASTURLASH TILIDA MIQDORLAR
1-§. PASKAL DASTURLASH TILI ALIFBOSI VA STRUKTURASI
Har qanday dasturlash tili kabi Pascal dasturlash tili ham o‘zining alifbosi va
sintaksis qoidalariga ega.
Pascal dasturlash tili ASCII kodli belgilar to‘plamini o‘z ichiga oladi, masa-
lan:
Lotin alifbosining 26 ta bosh va kichik harflari : Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg,
Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz
(izohlar va matnlar yozish uchun kirill harflarini ham qo‘llash mumkin);
O‘nta arab raqami: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9;
O‘n oltilik sonlar: 0 dan 9 gacha arab raqamlari va A, B, C, D, E, F va a, b, c, d,
e, f harflar;
Maxsus belgilar: . (nuqta), , (vergul), : (ikki nuqta); ; (nuqtali vergul), '
(apostrof), " (qo‘shtirnoq), ! (undov), ? (so‘roq), % (foiz), $ (dollar), @ (tijorat
belgisi), & (ampersand), # (panjara), ^ (urg‘u berish); turli qavslar: (, ), {, }, [, ];
juft belgilar: :=, .. , (*, *), (., .).
Boshqaruv belgilari: #0 dan #31 gacha kodli belgilar (# – belgi kodini o‘nlikdagi
qiymatini bildiradi, boshqaruv belgilari ishlaganda ekranda aks etmaydi).
Pascal tilida, asosan, quyidagi amallar va ularga mos belgilar ishlatiladi:
Arifmetik amallar: + (qo‘shish), – (ayirish), * (ko‘paytirish), / (bo‘lish);
Munosabat amallari: = (teng), < (kichik), > (katta); juft belgilar: <> (teng
emas), <= (katta emas), >= (kichik emas);
Mantiqiy amallar: AND (“VA” – mantiqiy ko‘paytirish amali); OR
(“YOKI” – mantiqiy qo‘shish amali); NOT (“EMAS” – mantiqiy inkor amali);
XOR (o‘xshashlikni inkor etish amali).
Barcha dasturlash tillari kabi Paskal dasturlash tili ham o‘zining imlosi, yozish
qonun va qoidalariga ega bo‘lib, ular asosida yuqorida keltirilgan harflar, belgilar
va amallar yordamida ko‘rsatma va buyruqlar tuziladi. Har bir ko‘rsatma yoki
buyruq “;” (nuqtali vergul) belgisi bilan yakunlanadi. Dastur matnida bir satrga
ko‘pi bilan 127 ta belgi yozish mumkin.
Ba’zan, dastur tushunarli bo‘lishi uchun unga izohlar kiritiladi. Izohlar
yordamida dastur va uning qismlari qanday vazifani bajarishi tavsiflanadi.
Paskalda izoh { va } yoki (* va *) ko‘rinishdagi qavslar ichiga yoziladi. Masalan,
{bu izoh misol uchun keltirildi} yoki (* izohni shunday yozsa ham bo‘ladi *).
Odatda Paskal tilidagi dasturlar Program maxsus so‘zi bilan boshlanadi. Bu
so‘zdan keyin dastur nomi yoziladi. Masalan: Program kvadrat_tenglama;
{kvadrat tenglama yechish dasturi.}
Dastur nomi dastur vazifasiga mos bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bu zarur
dasturni boshqa dasturlar orasidan tez ajratib olish imkonini beradi. Ta’kidlash

---

24
joizki, dastur nomi dastur ishiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi va umuman ol-

ganda, dasturga nom berish shart ham emas.
Paskal dasturlash tilida dastur yozishda quyidagilar qo‘llaniladi:
Konstantalar (o‘zgarmaslar) – dastur ishlaganda qiymati o‘zgarmaydigan
miqdorlar;
O‘zgaruvchilar – dastur ishlaganda qiymati o‘zgaradigan miqdorlar;
Ifodalar – mos amallar bilan bog‘langan o‘zgarmaslar, o‘zgaruvchilar va
funksiyalar;
Operatorlar – algoritmik tuzilmalarni ifodalaydigan dasturlash tilining
ko‘rsatmalari;