B. J. Boltayev, A. R. Azamatov, G. A. Azamatova, B. S. Xurramov nazariya, algoritm, dastur toshkent 2013

Var
A: array[1..7] of char; {1-misoldagi elementlari 1 dan 7 gacha tarti-
blangan char (belgili miqdorli) turdagi A nomli chiziqli massiv}
S: array[1..4,2..6] of real; {2-misoldagi satrlari 1 dan 4 gacha va ustun-
lari 2 dan 6 gacha tartiblangan real (haqiqiy miqdorli) S nomli ikki
o‘lchovli
massiv}
bma: array[-2..100] of integer; {-2 dan 100 gacha tartiblangan butun
turdagi bma nomli chiziqli massiv}
Umuman, massiv deganda, yagona nom bilan belgilangan, bir turdagi, 
tartiblangan miqdorlarning majmui tushuniladi. Massiv indeksi turi LongInt
turdan tashqari barcha tartiblangan turdagi miqdor bo‘lishi mumkin. Paskalda
dastur uchun 65520 bayt, barcha o‘zgaruvchilar birgalikda band qilishi mumkin
bo‘lgan xotira 64816 bayt bo‘lishi mumkin.
3–misol. Bir o‘lchovli A jadval beshta elementga ega bo‘lsin:

Tartib raqami

–1
0
1
2
3
Qiymati
3
2
12
10
-8

Paskalda bu jadval elementlari quyidagicha ifodalanadi:

A[–1] = 3; A[0] = 2; A[1] = 12; A[2] = 10; A[3] = –8;
Massiv elementlari indeksini biror butun qiymatli o‘zgaruvchi (masalan, i) or-
qali ifodalash mumkin, masalan, agar i = 1 bo‘lsa, A[i] = 12, agar i = 3 bo‘lsa,
A[i] = –8 bo‘ladi.
4–misol. Ikki o‘lchovli butun qiymatli B massiv berilgan bo‘lsin:
Massiv elementlariga o‘zimiz tartib raqamlari berib B[0,0], B[0,1], B[0,2],
B[1,0], ... kabi yozib olamiz (B[0][0], B[0][1], B[0][2], B[1][0], ... kabi yozish
B =
3
10 5
2
7
9

B =
3 10 5

2
7
9

=
B

00
B
01
B
02
= [B
ij
]
B
10
B
11
B
12

---

36
ham mumkin):

bu yerda i = 0, 1 va j = 0, 1, 2 (i – satr tartib raqami, j – ustun tartib raqami)
qiymatlarni qabul qiladi. Bu jadval Paskalda quyidagicha tavsiflanadi:
Var b: array[0..1, 0..2] of Integer;
Umumiy holda indeks sifatida o‘zgaruvchi yoki ifoda qo‘llaniladi. Masalan,
i=0, j=2 bo‘lsa, 4-misolda B[i, j] = 5 va (i+1=0+1=1 va j–2=2–2=0 bo‘lgani
uchun) B[i+1, j–2] = 2 bo‘ladi.
Biz jadvallarning faqat chiziqli va to‘g‘ri to‘rtburchakli shakllari bilan tan-
ishdik. Aslida Paskal tilida ko‘p o‘lchovli (255 tagacha) jadval ko‘rinishidagi mi-
qdorlardan ham foydalanish mumkin. Bunday jadvallarni tavsiflashga bir necha
misol keltiramiz.
var s: array[boolean, 1..7, 0..10] of Byte;
{s
– Byte turli 3 o‘lchovli massiv}
var t, k: array [1..100, byte, 1..50] of string;
{t va k
– 3 o‘lchovli string turli massivlar}
var f: array [-5..10, 0..10, char] of char; { f
– 3 o‘lchovli char turli massiv }
Paskal dasturlash tilida tavsiflangan massivlar uchun xotiradan joy zahiralab
qo‘yiladi. Shu sababli xotiraning keragidan ortiq qismini band qilmaslik uchun
massivni turi bilan birga nechta elementdan iborat ekanligini bilish maqsadga mu-
vofiq bo‘ladi. Umuman, chiziqli K dan S gacha tartiblangan massiv elementlari
soni S–K+1 ta, ikki o‘lchovli satrlari B dan M gacha va ustunlari A dan G gacha
tartiblangan massiv elementlari soni (M–B+1) · (G–A+1) ta bo‘ladi. Masalan, 3-
misoldagi –1 dan 3 gacha tartiblangan A massivda 5 ta butun qiymatli element (3–
(–1)+1=3+1+1=5), 4-misoldagi satrlari 0 dan 1 gacha va ustunlari 0 dan 2 gacha
tartiblangan B massivda 6 ta butun qiymatli element bor ((1–0+1)·(2–
0+1)=2·3=6).

4-§. MIQDORLAR USTIDA BAJARILADIGAN AMALLAR

Miqdorlar ustida bajariladigan amallarni ta’sir etish xususiyatiga ko‘ra
quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:

Arifmetik Mantiqiy Taqqoslash Razryad bo‘yicha

To‘plamlarga ta’sir

Amallar ta’sir ettiriladigan biror turdagi miqdorni operand deb ataymiz. Bitta

operandga ta’sir ettiriladigan amallar unar, ikkitasiga ta’sir ettiriladigan amallar