B. S. Jamilova f. S. Safarov ona tili va bolalar adabiyoti fanidan ilmiy termin va tushunchalar

UMUMIY TILSHUNOSLIK Tnlshunoslikning, xususiy tilshunoslikdan farqli holda, tilni umuman insonga xos hodisa sifatida oʻrganuvchi boʻlimi. Umumiy til­shunoslikning asosiy vazifasi dunyo tillariga xos eng umumiy belgi-xususiyatlarni aniqlash va yoritishdir.
UMUMLASHTIRUVCHI SOʻZ – q. Umumlashtiruvchi boʻlak.
UMUMZAMON (UMUMIY ZAMON) Harakatning zamon nuqtayi nazari­dan, ya’ni oʻtgan, hozirgi va kelasi zamonga nisbatan umumiy tarzda boʻlishi. Bunda harakatning bajarilishi biror zamon (oʻtgan, hozirgi yoki kelasi zamon) bilan chega­ralanmaydi. O‘zbek tilida bu ma’no hozirgi-kelasi zamon shakli orqali ifodalanadi: o‘sadi, yashaydi kabi: Baliq suvda yashaydi. Yer Quyosh atrofida aylanadi. Yaxshi kay­fiyat sog‘liqni mustahkamlaydi.
UN PAYCHALARI Boʻgʻizda gorizontal (koʻndalang) tortilgan ikki elastik muskullar bogʻlami. Un paychalari elastik boʻlib, uzayishi yoki qisqarishi, shuning­dek, taranglashishi yoki boʻshashishi mumkin. Un paychalarining titrashi natijasida ovoz hosil boʻladi.
UNDALMA Soʻzlovchining nutqi qaratilgan boshqa bir shaxs yoki narsani bildi­radigan soʻz yoki soʻz birikmasi. Undalma gap boʻlaklari bilan grammatak aloqada boʻlmaydi: – Tog‘a, bu uzumlarni qanday qilib yetishtirdingiz? (N. Maq­sudiy)
Quyosh, nuring to‘ka ber mo‘l-ko‘l!
Bahor, ketma bizning bog‘lardan. (Oybek)
Xayr, ey, bearmon kezgan qirlarim.
Xayr, ey, yiroqqa qochgan so‘qmoqlar. (A. Oripov)
UNDOSH TOVUSH Ogʻiz boʻshligʻida turli toʻsiqqa uchrab paydo boʻla­digai, tarkibi faqat shovqindan yoki ovoz va shovqindam iborat tovush. Ularning talaffuzida havo oqimi sirg‘alib yoki portlab chiqadi. Bu havo oqimi un pay­chalarini titratib yoki titratmay oʻtadi va h. Ana shular natijasida turli jihatdan bir-birndap farqli undosh tovushlar hosil boʻladi. Hozirgi oʻzbek adabiy tilida undosh tovush 24 ta: b, v, g, d, j, qorishiq j, z, y, k, l, m, n, ng, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, gʻ, h.
Undosh, asosan, to‘rt bеlgiga ko‘ra tasnif qilinadi: 1) hosil boʻlish oʻrniga (nutq a’zolarining ishtirokiga) koʻra; 2) hosil boʻlish usuliga koʻra; 3) ovoz va shovqin­ning ishtirokiga koʻra; 4) ovozning miqdoriga ko‘ra.
Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra undoshlar uchga bo‘linadi: 1) lab undoshlari (q.) 2) til undoshlarii (q.) 3) bo‘g‘iz undoshi (q.).
Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra ko‘ra, undosh 5 ga bo‘linadi: 1) portlovchi undosh (q.) ; 2) sirg‘aluvchi undosh (q.); 3) portlovi-sirg‘aluvchi undosh (q.); 3) qorishiq undosh (q.) 5) titroq undosh (q.)
Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undoshlar 2 ga bo‘linadi: 1) jarangli un­dosh (q); b) jarangsiz undosh (q.).
Ovozning miqdoriga ko‘ra undoshlar 2 ga bo‘linadi: 1) sonor; 2) shovqinli.