Б. Т. Салимов, Б. Б. Салимов

 
3.1-жадвал 
Республика шаҳар ва туман ҳудудларида 2017-2018 йилларда ташкил 
этилган КСЗлар, Республика ҳудудларида 2017-2018 йилларда ташкил 
этилган КСЗлар
17
 
Ҳудудлар 
КСЗ сони 
Шундан 
Ер майдони, 
га. 
Шаҳар 
ҳудудида 
Туман 
ҳудудида 
Қорақалпоғистон 
Республикаси 
7 
7 
‒ 
 
200 
Вилоятлар 
 
 
 
 
Андижон 
3 
2 
1 
21,5 
Бухоро 
‒ 
‒ 
‒ 
 
Жиззах 
5 
‒ 
5 
33,6 
Қашқадарѐ 
7 
1 
6 
29,8 
Навоий 
4 
2 
2 
38,2 
Наманган 
‒ 
‒ 
‒ 
 
Самарқанд 
14 
1 
13 
53,1 
Сирдарѐ 
2 
1 
1 
3,2 
Сурхондарѐ 
9 
1 
8 
55,1 
Тошкент 
17 
4 
13 
104,87 
Фарғона 
4 
2 
2 
5,05 
Хоразм 
7 
7 
‒ 
22,5 
Тошкент ш. 
8 
8 
‒ 
163,9 
Республика 
бўйича 
87 
36 
51 
736,8 
Шаҳар ҳудудида ҳам КСЗлар турлича жойлашиши мумкин. Шаҳарнинг 
ичида, масалан, Яккасарой КСЗ ѐки чегара қисмида (масалан, Сергели КСЗ) 
жойлашиши билан ҳам КСЗлар, уларга таъсир этувчи омиллар орқали ўзаро 
фарқ қилади. Шаҳар ичида жойлашган КСЗнинг устун томонларига 
қуйидагиларни киритиш мумкин: истеъмолчиларнинг яқинлиги, транспорт 
хизматининг қулайлиги, илмий-тадқиқот ва олий таълим муассасалари билан 
алоқа ўрнатиш имконияти мавжудлиги, юқори малакали мутахассис кадрларни 
жалб этиш имкониятлари борлиги, ташқи кооперацияни ривожлантириш 
17
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиѐт ва саноат вазирлиги маълумотлари асосида тузилган.

---

77 
имконияти, шаҳарнинг ижтимоий, ишлаб чиқариш ва бозор инфратузулмаси 
элементларидан (масалан, КСЗ ишчилари учун шаҳар транспортидан 
фойдаланиш, дўконларнинг яқинлиги) фойдаланиш ва бошқалар.
Лекин КСЗларнинг шаҳарда жойлашуви бир қатор салбий оқибатларга 
ҳам олиб келиши мумкин: атроф-муҳит, ҳавонинг ифлосланиши, автомобиль 
йўлларида ортиқча автомобиллар ҳаракати натижасида йўлларда содир 
бўладиган тирбандликлар, оқава сувларнинг ифлосланиши, автомобиль 
йўлларининг 
ортиқча 
юкланиши 
натижасида 
йўлларнинг 
трансфармациялашуви.
Шу сабабли, КСЗларни шаҳар ичида жойлаштирганда, айрим салбий 
оқибатларнинг олдини олиш учун танлов шартларига қўшимча ўзгартиришлар 
киритиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз, айниқса, экология билан боғлиқ 
кўрсаткичларга. Масалан, шовқинли ва атроф-муҳитга салбий таъсир 
кўрсатувчи ишлаб чиқариш, хомашѐ тури ва уни транспортировка қилиш, тайѐр 
маҳсулотни транспортировка қилиш шароитлари бўйича талабларнинг тўғри 
белгиланиши шаҳардаги яхши экологик ҳолат сақланиб қолишига олиб келади. 
Шаҳар четида, яъни чегара қисмида жойлашувчи КСЗларда ишлаб чиқариш 
турларини жойлаштиришда экологик талаблар қисман юмшатилиши мумкин. 
Туман ҳудудларида барпо этилаѐтган КСЗларда кенг турдаги ишлаб 
чиқаришларни жойлаштириш мумкин. Туман ҳудудларида барпо этиладиган 
КСЗларнинг энг муҳим муаммоларидан бири – ишлаб чиқаришни малакали
кадрлар билан таъминлаш муаммоси ҳисобланади. Туманда олий маълумотли 
кадрлар бўлиши мумкин, лекин, ишлаб чиқариш учун мутахассис кадрларни 
топиш қийин. Демак, ишлаб чиқариш турларини жойлаштириш бўйича 
КСЗларни уч турга бўлиш мумкин: шаҳар ўртасида, шаҳар чегарасида ва туман 
ҳудудларида жойлашадиган КСЗлар.  
КСЗлар ҳар хил табиий шароитга эга бўлган, ижтимоий ва иқтисодий 
ҳолати ҳам турлича бўлган ҳудудларда барпо этилмоқда. Бу ҳудудлар табиий 
ресурслари, экологик ҳолати ва меҳнат ресурсларининг сони ва сифати билан 
ҳам ўзаро фарқ қилади. Шунинг учун ҳам КСЗларни ҳудудлар бўйича 
жойлаштиришда бир қатор тамойилларни ҳисобга олиш зарур. Кўпчилик 
олимлар томонидан тан олинувчи тамойиллар қаторига қуйидагиларни 
киритиш мумкин: саноат ишлаб чиқаришини хомашѐ манбаларига, ѐқилғи, 
электр энергияси ва истеъмолчилар жойлашган ҳудудга яқин жойлашуви; 
ишлаб чиқаришни ҳудудларнинг саноат ишлаб чиқариш кўрсаткичларини 
қиѐслаш асосида жойлаштириш; ҳудудлардаги ихтисослашган корхоналарга 
мос ҳолда жойлаштириш, яъни маҳаллий корхоналар билан кооперациялашуви 
асосида максимал самарага эришиш нуқтаи назардан; шаҳарларда саноат ишлаб 
чиқаришнинг ҳаддан ортиқ марказлашуви, ўрта шаҳар ва туманларни 
ривожлантириш; транспорт билан таъминлаш ва транспорт харажатларини 
камайтириш орқали тайѐр маҳсулот таннархини пасайтириш. Транспорт ва 
ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш орқали рақобатбардошликка 
эришиш, иқтисодий рентага эга бўлиш, яхши иқтисодий конъюнктура 

---

78 
бўлганда, саноат ишлаб чиқаришининг чегара зоналарида жойлашуви ижобий 
натижа бериши мумкин.
Ишлаб чиқаришни жойлаштиришнинг замонавий тамойилларига 
қуйидагиларни киритиш мумкин: меҳнат сиғими юқори бўлган ишлаб 
чиқаришни, ортиқча ишчи кучи бўлган ҳудудга жойлаштириш (арзон ишчи 
кучи бўлган ҳудудга); атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатувчи ишлаб 
чиқаришни шаҳар четида ѐки туман ҳудудида барпо этилувчи КСЗларда 
жойлаштириш. Хорижий давлатлар тажрибасидан маълумки, атроф-муҳитга 
салбий таъсир этувчи саноат корхоналарини ривожланаѐтган давлатларда 
жойлаштиради, (нефтни қайта ишлаш ва нефт-кимѐ, газни қайта ишлаш саноати 
Яқин Шарқ ва Африка давлатларида жойлаштирилади). Ижтимоий-иқтисодий 
тангликни бартараф этиш учун депрессив ҳудудларни ривожлантириш ва у 
ерда инвестицион муҳитни яхшилаш; маҳаллий ҳокимият томонидан хусусий 
капитал учун солиқ ва бошқа имтиѐзларнинг яратилиши; божхона тарифларини 
камайтириш (кўтариш); фирмалар томонидан бўш майдонларни ўзлаштириш 
тамойиллари оқилона бўлса-да, уларнинг биргаликда содир бўлишини амалда 
таъминлаб бўлмайди.
КСЗларни барпо этишда уларнинг бозорга яқин бўлишини таъминлаш, 
электр энергияси, газ ва сув таъминоти, транспорт коммуникацияси ва меҳнат 
ресурслари билан таъминлаш масалаларини ҳал этиш зарур бўлади. Экологияга 
салбий таъсир этувчи ишлаб чиқаришни шаҳар ҳудудларида жойлаштирмаслик 
масаласини, танлов шартларига махсус талаб сифатида киритиш орқали ҳал 
этиш мумкин.
Ҳудуднинг географик ҳолати, молия, товар ва хомашѐнинг 
тақсимланиши, меҳнат ва капиталнинг кўчиши мумкинлиги ва бошқа омиллар 
давлатнинг ишлаб чиқаришни жойлаштириш билан боғлиқ иқтисодий 
сиѐсатини белгилайди. КСЗларни барпо этиш ва ривожлантиришда 
ҳокимиятнинг фаол иштироки нафақат рағбатлантириш, балки КСЗларнинг 
тармоқ таркибини белгилаш ва уни жойлаштришда КСЗларни барпо этишга 
таъсир этувчи барча ташқи ва ички омилларнинг эътиборга олиниши ва таҳлил 
қилиниши муҳим шартлардан бири ҳисобланади. 
Бу ерда КСЗларни жойлаштириш деганда, унинг тармоқ таркибини, шу 
зона жойлашувчи ҳудуд шароитига қараб белгилаш ѐки танлов ўтказиш 
тушунилади. 
Ҳудудий саноат ишлаб чиқаришни барпо этишнинг ўзига хос 
тамойиллари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин.