Бахриддинова Н. М., Сулайманов С. С

υ
=16 м/дақ, 

---

169 
зина бўйлаб тушаётганда эса барча ҳолларда 
υ
=11 м/дақ миқдорида қабул 
қилинади. 
Чиқиш эшиклари олдида одамлар оқимининг зичлиги эвакуация 
поғоналаридагига тенг равишда олинади. Аммо буерда оқимлар зичлиги 10-
12 од/м
2
дан ошмаслиги керак. 
вомида ёнғинни бино қаватлари бўйича тарқалиб кетмаслигини 
таъминлаш учун хизмат қилади. 
Ёнғинга қарши том ёпқич плиталарда қоида бўйича туйнук қўйилмайди. 
Лекин туйнук қўйиш лозим бўлганда уларни ёнғинда ёнмайдиган қопқоқлар 
ёки махсус клапанлар билан ҳимояланади. 
Бундай тоифадаги том ёпқич плиталарни ишлатилиш соҳалари махсус ва 
тармоқ қурилиш меъёрлари ва қоидаларида меъёрланади. Бу хилдаги том 
ёпқич плиталарни энг кўп тарқалганлари 2- ва 3 - турлари ҳисобланиб, улар 
асосан I ва II даражали ўтга чидамлиликка эга бўлган бино ва иншоотларнинг 
ертўла ва чордоқ томларини ёпишда қўлланилади. 
Агар қолган барча қаватларнинг том ёпқич плиталари ўтда ёнмайдиган 
ашёлардан тайёрланган бўлиб, хонанинг шифти бўйича туйнуксиз яхлит 
ўрнатилган бўлса ва ўтга чидамлилик даражаси 0,75 соатдан кам бўлмаса, 
улар ёнғинга қарши тўсиқ вазифасини ўташи мумкин. 
Ёнғинга қарши ишлайдиган 1-турдаги том ёпқич плиталар, асосан, бир 
қаватли саноат корхоналари ва омборхоналардаги ёнғинга қарши 
бўлинмалар, секциялар ва ҳудудларни томини ёпишда қўлланилади, чунки 
уларнинг деворлари ҳам шу тоифадан бўлиб, бир хилдаги ўтга чидамлилик 
даражасига эга. 
 
IX-БОБ. ЁНҒИННИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ ВА ЎЧИРИШ 
Ўтни ўчириш деганда, ёниш учун зарур бўлган учта омилнинг бирини 
бартараф этиш йўлида қилинадиган ҳаракат тушунилади. Яъни ёнишни 
тўхтатиш учун қуйидаги ҳаракатларни бажариш керак бўлади: 

---

170 
-Ё
НҒИН 
ҳудудига кислородни кириш йўлини тўсиш ёки ёнувчи моддани 
миқдорини камайтириш, яъни тўсиқ қўйиш; 
-ёнувчи манба ҳудудини ёки ёнаётган модданинг ҳароратини ютадиган, 
аммо ўзи ёнмайдиган совуткич моддалар ёрдамида кескин пасайтириш, 
демак совутиш; 
-ёнувчи суюқ моддаларни ўтда ёнмайдиган моддалар (газ ёки сув) билан 
суюлтириш. 
Амалиётда ёнғинни ўчиришда бу усулларнинг дастлабки иккитаси, яъни 
ўтни ўчирувчи моддалар ёрдамида иҳоталаб қўйиш ва совутиш усуллари 
кўпроқ қўлланилади. 
Ўтни ўчириш учун ишлаталадиган, оловда ёнмайдиган турли хилдаги 
моддалар, жумладан сув, инерт газлардан карбон икки оксиди, азот, аргон, 
сув буғлари, кимёвий кўпиклар, гетероген кукунлар, галоген карбоводород 
совутгичлари ва уларни узатиб берувчи ускуналар ўт ўчириш воситалари 
бўлиб хизмат қилади. 
Бугунги кунда ўт ўчириш воситаси сифатида ёнғинни ўчиришда энг кўп 
ишлатиладигани сув ҳисобланади. Сувдаги ўтни ўчириш хусусиятлари, уни 
юқори даражадаги иссиқликни ютувчанлиги (иссиқликни ютиш қобилияти 
2260 кДж/кг), юқори ҳароратга чидамлилиги ва буғланганда ҳажмини 1700 
маротаба кўпайиб кетиши билан белгиланади. Сув ўт ўчиришда энг қулай 
воситалардан ҳисобланади, чунки унда бир вақтни ўзида 3-та хислат, яъни 
совутиш, суюлтириш ва иҳоталаш хусусиятлари мавжуд. 
Сув оқимини катга босим остида кучайтириб бера оладиган 28-50 мм 
диаметрли брандсбой лафет ускуналари ёки диаметри 13 - 25 мм бўлган 
дастакли ўт ўчириш воситалари ёрдамида яхлит ёки махсус пуркагич 
ускуналар ёрдамида сув буғлари оқими шаклида пуркаб узатилиши мумкин. 
Сувни бу борадаги камчилигига, унинг ёнувчи сиртга ёпишмаслиги ва 
оқувчанлик хусусиятларини кўрсатиш мумкин. Бунинг оқибатида сув кўп 

---

171 
миқдорда сарфланади ва атрофдаги буюм ва жиҳозларни бўкиб яроқсиз ҳолга 
келишига сабабчи бўлади. 
Сувни ўзига шимиб олиш хусусияти кам бўлган моддаларни ўчиришда 
сувга 1% ли, кўпик ҳосил қилувчи, сулфанол, натрий карбоксиметил 
целлюлоза моддалари қўшилса, пахта ёки ундан тайёрланган матоларни 
ўчиришда сувнинг сарфини 2-2,5 баробарга камайишини таъминлаш мумкин 
бўлади. 
Бундан ташқари шуни ҳам назарда тутиш лозимки, ҳамма ёнғинларда 
ҳам ўт ўчириш воситаси сифатида сувни ишлатиш мумкин бўлавермайди. 
Чунончи, металл ва унинг гидридлари, металлоидлар ва карбидларни ҳамда 
электр дастоҳлари ёнганда уларни сув билан ўчириш маън этилади. Чунки 
бундай ёнғинни ўчириш жараёнида нохуш оқибатлар юзага келиши, яъни 
ёнғинни кучайиб кетиши ёки электр таъсиридан фожиа юз бериши мумкин. 
Ёнғинни ўчиришда сув ва кўпик моддаларини ишлатиш мумкин 
бўлмаган ҳолатларда, ўт ўчириш воситаси сифатида ёнмайдиган газлардан 
кенг фойдаланилади. Бундай газларга азот, карбон икки оксиди, аргон, 
бромэтил, хлорбромметан ва бошқалар мисол бўлади. 
Бу газлар ҳаводаги кислородни ёнишга ёрдам бера олмайдиган 
даражагача суюлтириш ёки уни ёнувчи муҳитдан (ёпиқ ҳажмда) сиқиб 
чиқариш мақсадида ишлатилади. Масалан, шу мақсадда энг кўп 
ишлатиладиган карбонат ангидриди (С0
2
) ҳаводан 1,5 баробар оғир 
бўлганлиги сабабли, пол сатҳидаги ёнувчи ҳажмни совутиш билан бирга, 
унга келадиган кислород йўлини тўсиш эвазига, ёнғинни тез ўчириш 
имконини беради. 1литр суюқ карбонат ангидриди, балондан очиқ ҳавога 
чиқарилганда унинг қажми 506 литрга кўпаяди. Бу дегани ёпиқ ҳажмдаги 
ёнувчи манбага, ташқаридан кислородни кириб келишига мутлақо имкон 
қолдирмайди демакдир. Одатда, С0
2
суюқ ёки газ ҳолатида 2 литрдан то 80 
литрлик ҳажмдаги ҳар хил пўлат балонларда, 3430 кПа босимда сақланади. 
Газни ўт ўчириш учун қўллашда балонларда ўрнатилган, махсус оғзи 

---

172 
кенгайтирилган карнайча орқали узатилади. Ундан чиқаётган газ оппоқ 
парча-парча қорсимон кўринишда бўлиб, карнайчадан отилиб чиқиш пайтида 
ҳарорати -- 80°С га яқин бўлади. Шу боисдан уларни ишлаташда хавфсизлик 
нуқтаи назаридан қўлқоп кийилиши зарур ҳисобланади. 
Карбонат ангидриди тўлғазилган газ балонларини хавфсизлик ҳолати 
улар сақланаётган муҳитнинг ҳароратига боғлиқ бўлади. Муҳитнинг 
ҳарорати кўтарилган сари, балондаги суюқ карбонат ангидриди газ ҳолатига 
айлана бошлайди, натижада балондаги босим кўтарилиб портлаш хавфи 
юзага келади. Бундай хавфни олдини олиш учун барча ўт ўчиргичларнинг 
балонлари суюқ газ билан фақат 75% ҳажмида тўлғазилади ва уларнинг 
ҳаммаси ҳимоя пардалари (мембраналар) билан таъминланган бўлади. 
Бирламчи ўт ўчиргич воситалари ичида энг кўп ишлатиладиган восита, 
бу қўлда ишлатиладиган ўт ўчиргичлардир. Ёнғинни дастлабки даврида 
бундай ўт ўчиргич воситаларни аҳамияти жуда катта. Бирламчи ўт ўчиргич 
воситаларини ўз жойида тезкорлик билан ишлата билиш ҳар бир зиёлининг 
фуқаролик бурчи ҳисобланади. 
Қўлда ишлатиладиган бирламчи ўт ўчиргич воситалари кимёвий 
кўпикли, газли ва кукунли турларга бўлинади ва уларни оғирлиги 20 кг дан 
ошмаслиги керак. Ўт ўчирувчи восита сифатида карбон икки оксиди (суюқ 
ҳолатда), таркибида бром аралашган аэрозоллар ва порошоклар ишлатилади. 
Бутунги кунда халқ хўжалигида кенг қўлланиладиган бирламчи ўт 
ўчиргичлардан кимёвий кўпикли ОХП-10 ва ҳаволи кўпикда ишлайдиган 
ОВП- 10 русумли воситалар ҳисобланади. 
Қуйидаги чизма 27 да ОХП-10, ОВП-10 ва ОВП-5(3) ўт ўчиргичлари 
тасвирланган. [16]. 
ОХП-10 ўт ўчиргични кўпик ҳосил қилувчи маҳсулотлар (400 г натрий 
бикарбонат ва 50 г солодок экстракта аралашмаси) билан тўлдиришда, ишқор 
моддаси 30°С гача иситилган 7,5 литр ҳажмдаги сувда эритилиб, совугандан 
кейин ўт ўчиргични темир корпусига қуйилади. Жавҳар қисмига эса, 

---

173 
олтингутурт жавҳари ва темир оксиди аралашмасини, ҳарорати 80-100°С гача 
қайнатилган 450 мл ҳажмдаги сувда эритилади. Эритмани 18°С гача 
совутилгандан сўнг махсус полиэтилен ёки шиша стаканга қуйилиб, ўт 
ўчиргич корпусинииг қопқоғига бураб ўрнатилади. 
Бу каби ўт ўчиргичларни корпуси 20 кгс/см
2
дан кам бўлмаган гидравлик 
босим остида синовдан ўтказилади. 
Кўпикли ўт ўчиргичларни сув билан ўчирилиши мумкин бўлган барча 
қаттқ жисмлар ва баъзи суюқликлар, жумладан бензин, керосин (спирт, 
ацетон, сероуглеродлардан ташқари) каби енгил ёнувчи моддалар ёнганда 
ўчириш учун мўлжаллангандир. Шундай русумдаги битга ўт ўчиргич билан 
0,75-1,0 м
2
майдондаги ёнғинни ўчириш мумкин. Бу билан бир қаторда ОВП-
10 русумли ҳаво -кўпикли ўт ўчиргич ҳам, ОХП-10 ўт ўчиргичлари 
қўлланиладиган ёнғинларни ўчиришда қўлланилиши мумкин. 
ОВП-10 ва ОВП-5(3) русумли ҳаво билан механик кўпик аралашмасида 
ишлайдиган ўт ўчиргичларда 6 % ли кўпик ҳосил қилувчи ПО-1 эритмаси 
заряд сифатида тўлдирилади. Бу зарядни ҳайдаб чиқариш учун баллон (6)да 
юқори босим остида жойланган карбон жавҳари хизмат қилади. Ўт ўчиргич 
ҳаволи механик кўпикни ҳосил қилиш учун махсус қопқали сифон найча (9) 
билан жиҳозланган. 
Бундай ўт ўчиргичларни ишлатиш учун, дастлаб дастак (З) ни 180 град, 
айлантирилади. Бу ҳолда шток (4) стакан (2) дан ажрайди ва ўт ўчиргич 
корпусини 140 град, ағдариб, кўпик сачратувчи тешикни ёнувчи манбага 
йўналтирилади. Шунда стакандан оқиб чиққан карбон жавҳари кўпик ҳосил 
қилувчи эритма билан кўшилиб ишчи камерада босим ҳосил қилади. Бу 
босим таъсирида эритма сифон найчаси (5) орқали пуркагич (8) га тушади ва 
у ерда эритмани ҳаво билан аралашуви натижасида ҳаволи механик кўпик 
ҳосил бўлади. 
Газли ўт ўчиргичлар карбон жавҳарли, аэрозолли ва карбон 
диоксидбромэтилли турларга бўлинади (28-чизма). Карбон икки оксиди (28-

---

174 
чизма а, б) ва галоидланган углеводород (аэрозолли, 28- чизма в, г) асосида 
ишлайдиган ўт ўчиргичлар, электр қуввати билан ишлайдиган дасгоҳлар, 
электр моторлар ва автомобиллар ҳамда қимматбаҳо ашёлар хужжатлар 
(кўргазма заллари, архив ва кутубхоналардаги буюмлар) ёнганда қўллаш 
учун мўлжалланган. 
Ўт ўчириш тажрибасида қўлланиладиган яна иккита, ОУБ -7 ва ОПС-10 
ўт ўчиргич воситалари 28 -чизма в,г, да келтирилган бўлиб, уларда ўт 
ўчирувчи модда сифатида галоидланган углеводород ва ўтни ўчирувчи 
кукунлар ишлатилади. 
Кукунли ўт ўчиргич ОПС-10 воситасининг иш услуби махсус 
балончадаги сиқилган ҳаво ёрдамида ўт ўчиргич корпусида жойлашган 
кукунни пуфлаб чиқаришга асослангандир. Бундай ўт ўчиргич воситалари 
ишқорли металллар иштирокида содир бўлган ёнғинларни, шунингдеқ 
автомобил мотори ва электр тармоғига уланган ҳолда ёнаётган дасгоҳларни 
ўчиришда қўлланилади ва битга ОПС-10 ёрдамида 0,25 м
2
юзадаги ёнғинни 
ўчириш мумкин. Унинг ишлаш муддати 45-80 сонияга етади. Бу тоифадаги 
ўт ўчиргичларда ишлатиладиган кукун намуналари натрий гидрокарбонат, 
алюминий ва магний моддалари аралашмасидан таркиб топган бўлиб, оловни 
ўчириш учун кукунни ёнаётган юзага пуркаш кифоя қилади. 
Кимёвий кўпикли ўт ўчиргичлар, ёнғин кучаядиган ва портлаш хавфи 
мавжуд бўлган жойлардаги ёнғинлар ҳамда қиммат баҳо буюмлар, 
автомашиналар, кутубхоналар, архивлар ва электр дасгоҳлари жойлашган 
муҳитдаги ёнғинлардан ташқари, ёнувчи қаттиқ ва суюқ маҳсулотларнинг 
барча турларини ўчириш учун мўлжалланган. Чунки кўпикни таркибида 
емирувчи хусусиятга эга бўлган кислота ва ишқор моддалари бор, улар 
қимматли буюмларни яроқсиз ҳолга келтириб қўяди. 
Бундай кукунли ўт ўчиргичларни ишлаш тартиби, уларнинг ичидаги 
балончадан чиқаётган сиқилган ҳаво таъсирида ўтни ўчирувчи кукун 

---

175 
сўрилиб, диффузорга узатиб беришга асосланган, диффузор эса ўз навбатида 
кукунни пуркаб юборишга хизмат қилади.
Бундай ўт ўчиргичлар суюқ ҳолатдаги карбон икки оксиди билан 7.10
6
Па босим остида тўлдирилади. Бундай ўт ўчиргичларни ишлатиш жараёнида 
суюқ ҳолатдаги карбон икки оксиди диффузор орқали чиқаётиб, газ ҳолатига 
айланади ва унинг ҳажми суюқ ҳолатдагига нисбатан 500 баробаргача ортиб 
кетади. Карбон икки оксидининг тез буғланиши оқибатида ҳарорати - 79°С га 
пасайган бўлиб, оппоқ қорсимон моддага айланиши сабабли ёнувчи манба 
ҳароратини фаол пасайишига олиб келади. Отилиб чиқаётган қорсимон 
оқимнинг узатилиш масофаси 2 - 3,5 м га етади ва узатилиш муддати 30-40 
сонияни ташкил этади. 
Булардан ташқари ўт ўчириш воситаларининг яна бир неча турлари 
мавжуд. Масалан, ОАХ-0,5 - аэрозолли совуткичли, ОХ-3, ОХ-7 - оддий 
совутгичли, ОЖ-5, ОЖ-10 - суюқ ҳолатдаги ўт ўчиргичлар, УАП-А5, УАП - 
А8 - автоматик ўт ўчиргичлар ва бошқалар. 
Автомобилларга тиркама аравачада ўрнатиладиган ОУ-25, ОУ-40, ОУ-80 
ва ОУ-400 русумли газли замонавий ўт ўчиргичлар 82 - бетдаги иловада 3 -
расмда ифодаланган. 
Газли ўт ўчиргичлар ҳамма турдаги ёнувчи маҳсулотларни ҳамда 1000 В 
гача бўлган электр токи таъсиридаги электр дасгоҳларда содир бўлган 
ёнғинларни ўчириш учун мўлжалланган. Бундай тиркама аравачаларда 
ўрнатилган ўт ўчиргичлар, улардаги карбонат ангидридли балонлар сони ва 
аравачаларни ҳажми билан бир-биридан фарқ қилади.