Davlat va huquq tipologiyasi bir yoki boshqa yo'nalishda muvofiq, turli shartlarga ko'ra amalga oshirilishi mumkin. Yaqin-yaqingacha, o'quv va ilmiy adabiyotlarda faqat bitta sinf-formational yo'nalishini edi.
Davlatimiz tipologiyasi muvofiq, bir sinf jamiyatda iqtisodiy tizimining ko'rinishida (ekspluatatsiya yoki non-ekspluatatsiya) munosabatlar tabiatini amalga oshiriladi
Global siyosiy va huquqiy g'oyalar rivojlanishi bilan ishlab chiqilgan va davlat tipologiyasini amalga oshirilgan boshqa mezonlar qilindi. Misol uchun, Jellinek uzluksiz o'zgarishlar va rivojlantirish qaramay, u muayyan sabab bilan bo'ladigan ko'rsatkichlarini aniqlash mumkin, deb hisoblanadi. Ular muayyan turiga uni bog'liq uning butun tarixi belgilar bo'yicha muayyan davlat (yoki guruh) beradi. Jellinek o'rtoqlashdi tizimi ideal va empirik.
Bir nemis advokat ideal turi haqiqatda mavjud emas, aqlga holatini o'yladim. Ushbu tizim empirik qarshi edi.
Empiric yondashuv muvofiq davlat tipologiyasi davlat uyushmasi tabiati, shuningdek, tizimda shaxs tomonidan ishg'ol holatda muvofiq tizimi ko'rib o'z ichiga oladi. Jellinek, zamonaviy va o'rta asrlar Rim, yunon va qadimgi sharq tizimi o'rtasida ajratib turadi.
Yuqorida trend eng keng tarqalgan bugungi kunlar asosida "madaniyat» tushunchasini, u bir emas sivilizatsiya yondashuv davlat tipologiyasi uchun ishlab chiqildi va yanada asosiy kontseptsiyasini Toynbee (Ingliz tili tarixchi) ishlab chiqdi. U jamiyat madaniyati, davlat umumiy, geografik, iqtisodiy, madaniy, psixologik, diniy va boshqa omillar bilan ifodalanadi, nisbatan yopiq va mahalliylikni bilardi.
Oxirgi ish, jamiyat rivojlanishi va faoliyat ko'rsatishini tushuntirib formational insoniyat o'lchovli tarixini ko'rsatdi. Shu munosabat bilan, masalan, bir davlat, hech bir turli tipologik kompleks, global tabiati hosil bo'ladi. Bu sohada Outside juda mohiyatini va jamiyat xususiyatlarini tashkil etadi ko'plab tarixiy voqealar bor.
Davlatning tipi – muayyan davlatlarga xos bo’lgan bir xil, muhim va umumiy belgilar yigíndisi.
Formatsion yondashuv – davlatlarni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish darajasi bazasi va ustqurmasi, sinfiy mohiyati, maqsa-di, vazifalari hamda funksiyalari mezoniga ko’ra tiplarga ajratish.
Davlatning mazmuni va mohiyati haqida to‘liq tasavvur hosil qilish uchun ularni muayyan tur (tip) larga bo‘lgan holda o‘rganish maqsadga muvofiq.
Davlatlarni muayyan bir tiplarga ajratish ularni batafsil o‘rganishga yordam beradi. Davlat tipologiyasi davlat va huquq nazariyasi fani o‘rganadigan alohida mavzu hisoblanadi.
Davlat va huquqiy tizimlarni tiplarga ajratib klassifikatsiya qilish (tasniflash) davlat-huquqiy materiyani anglashning obyektiv zaruriy va qonuniyatli jarayoni bo‘lib, u davlat va huquq rivojlanishining tabiiy-tarixiy mantig‘ini aks ettiradi, davlat va huquqning bir tipining boshqa tipi bilan almashinishi tarixan muqarrarligini ifoda etadi.
Tipologiya davlat va huquqning rivojlanishi tarixiy jarayonini o‘rganishning muhim usuli va vositasi hisoblanadi
Davlat tipologiyasining Formatsiyaviy yondashuvi
Formatsion yondashuv – davlatlarni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish darajasi bazasi va ustqurmasi, sinfiy mohiyati, maqsa-di, vazifalari hamda funksiyalari mezoniga ko’ra tiplarga ajratish.
Formatsiyaviy yondashuvning mohiyati shundan iboratki, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning almashinuvi ijtimoiy inqiloblar natijasida sodir boʻladi va bu davlatning bir tarixiy tipidan boshqa, undan yuqoriroq ikkinchi tipiga oʻtishini nazarda tutadi.
Formatsiyaviy yondashuv fanda sinfiy yondashuv deb ham yuritilib, unda davlat tipologiyasining asosiy mezoni ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar hisoblanadi.
Mazkur tipologiyada, birinchidan, davlatlar muayyan ijtimoiy-iqtisodiy omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan, davlatlarning tabiiy-tarixiy xususiyati ularning oʻz taraqqiyotida ma’lum bosqichlarni oʻtishini koʻrsatadi. Formatsiyaviy yondashuv bir tipdagi davlatning boshqasiga faqat sotsial inqilob orqali oʻtishini tan oladi. Ushbu tipdagi davlatlarda hokimiyat hukmron sinfning manfaati uchun xizmat qiladi. Ya’ni, davlatning ijtimoiy vazifasi sinfiy manfaatlarni amalga oshirishdan iborat boʻladi.
Masalan, quldorlik davlati – quldorlarning, feodal davlat – yirik yer egalarining irodasini ifodalaydi. Shunday qilib, davlat va huquqqa formatsiyaviy yondashuv aniq ifodalangan sinfiy xususiyat kasb etadi. Bunda ishlab chiqarish munosabatlari tipiga koʻra quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik davlat turlarini ajratib koʻrsatish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
