Balalardıń tilin ósiriw

1. Balalardiń sóylewin grammatikaliq jaqtan duris rawajlandiriw haqqinda túsinik.
Grammatika sózlerdiń gápte ózgeriwi hám birigiwi haqqindaġi qaġiydalar toplami bolip tabiladi. Grammatika termini eki mániste qollaniladi. Birinshiden, tildiń struktura elementelerinen birin, yaġniy bar bolġan qaġiydalardi ańlatsa, ekinshiden, tildiń usi nizamliliqlardi túsindirip beretuġin olardi qaġiydalastiratuġin pándi de esletedi.
Grammatika ob`ektiv barliqtaġi nárse hám hádiyselerdi, bálkim nárse hám hádiylselerdiń táriypi bolġan sózler arasinda sóylew protsessinde payda bolatuġin uliwma súnásebetlerdi, bir sóz benen ekinshi sózdiń baylanisin táriypleydi.
Balalar tiliniń grammatikaliq dúzilisin úlkenlerge elkiklew tiykarinda áste-aqirin ózlestirip baradi. Grammatika eki bólimnen- morfologiya hám sintaksisten turadi. Morfologiya sózlerdiń qurilisin hám ózgeriwin tekseredi. Gáp, oniń grammatikaliq ózgeshelikleri, sózlerdiń óz-ara baylanislari jollari sintaksiste úyreniledi. Sintaksistiń tiykarġi úyreniw ob`ekti sóz birikpesi hám gáp bolip tabiladi.
Yasli hám mektepke shekemgi tárbiya jasindaġi balalardiń sóz sostaviniń bir bólegin ózlnstirip alġannan soń úlkenlerdiń sóylewine uqsatip sóylep baslaydi hám soniń menen birge tildiń grammatikaliq qurilisin ózlestirip baradi. Balalar tek ġana úlkenlerdiń ayirim sózlerin emes, al sózleri málim tártipte jaylasqan sózlerdi úyrenedi.
Mektepke shekemgi jastaġi bala 3 jasqa tolġanda ana tiliniń grammatikaliq sistemasin túsine baslaydi. Oni jetilistirip bariw 8 jasqa kirgende ana tilin biraz ózlestirip aladi. Bul dáwirde bala ana tiliniń quramali morfologiyaliq, sintaksislik qaġiydalardi ózlestirip aladi. Bunnan tisqari ana tilinde ushirasatuġin ayirim ózgesheliklerdi bilip aladi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar tilinde kóplikti ańlatauġin sózlerdi naduris aytiw jaġdaylari ushirasadi. Máselen, “Qulaqlarim muzladi” dewdiń ornıńa “Qulaġim muzladi” dep naduris aytadi .
Sóylewdi rawajlandiriw metodikasinda grammatik qurilisti pada etiwdiń házirgi waqitta sóylewdi rawajlandiriwdiń duris payda etiw dew múmkin.
Grammatikani pán sipatinda úyreniw keyinrek mektepte ámelge asiriladi. Mektepke shekemgi jastaġi balalardiń sóylewin duris payda etiwde tómendegishe waziypalar qoyiladi.
1.Balaniń awizeki sóylewindegi grammatikaliq jaġdaylarin dúzetip bariw.
2. Balaniń sóylewin sintaksislik jaqtan jetilistirip bariw, balalardi uliwma paydalanatuġin sóz birikpeleri menen tanistiriw, olarġa jay hám qospa sózler dúziw.
3.Morfologik tártiptegi grammatikaliq qáteliklerdiń aldıń aliw, balalarġa ekinshi kishkene gruppadan baslap morfologiyaliq kategoriyalardi isletiwdi úyretiw.
Tárbiyashi sóylewdi grammatikaliq jaqtan duris payda etiwdiń mazmuniń aniq biliw lazim. Bala úsh jasinda waqit, san, shaxs siyaqli grammatikaliq kategoriyalardan paydalanadi, ápiwayi sóz qatarlarin hám quramali sózler dúzedi.
Bala grammatikaliq qurilisti hár túrli til tájiriybesi protsessinde úlkenlerge eliklew bolip esaplanadi. hár bir grammatikaliq forma bala ushin uliwmalastirilġan málim bir múnásibetti óz betinshe táriyplewshi signal bolip xizmet etedi. Lekin ózbek hám qaraqalpaq tillerinde hár túrli formalar bar. Máselen, bir buyimdi aytsaq, “kitap” ti ózlestirip alġani menen oni kelisiklerge qanday túrleniwlerin bilmegenligi sebepli qáteliklerge jol qoyadi. Baplaniń aktiv sózlik qori bayip múnásibet shegarasi keńeygeni menen ol jay sózlerden paydalana alġannan soń, bes jasta grammatikaliq qáteliklerdiń sani biraz kóbeyedi. Sebebi, bala jańa sózlerdi ózlestirgen sózlerdi hámme waqit ta jańa grammatikaliq formada eslep qala almaydi, jay sózlerden paydalanġanda oniń mazmuni hám formasin tekserip úlgere almaydi. Soniń ushin da balalarġa ana tilin ózlestiriwde uliwma sóylew mádeniyatiń payda etiwge járdem beretuġin qiyin grammatikaliq formalardi úyretetuġin shiniġiwlar ótkeriw lazim. Buniń ushin bul mústaqil bólim etip ajiratilip, óziniń mazmunıńa iye bolip, belgili bir maqsetti gózlegen halda sistemali túrde ótkeriliwi kerek. Bul waqitta balalardiń itibarin konkret grammatikaliq formalardi ózlestiriwge qaratiw kerek.
Balalardiń jasina sáykeslep sóz hám morfologik kategoriya tańlaġanda, aldıń baġdarlamaniń “Átirap penen tanistiriw” bóliminde berilgen kórsetpelerge súyeniw kerek. Turaqli jas gruppasi balalarina tanistirilatuġin sózlerdiń qiyin grammatikaliq formalarin bekkemlep bariw jaqsi nátiyje beredi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar kóbinese tómendegi grammatikaliq formalarda qiynaladi:
1. Balalar kóbinese atliqlardi sepliklerde naduris túrleydi. Olar kóbinese tómendegishe boliwi múmkin: mende ber, toptiń dumalatti h.t.b.
2. Atliqlardiń sanliqlar menen túrleniwlerinde, ásirese kóplik qosimtasin naduris isletedi. Qozala mańradi, gúlle ashildi.
3. Balalar feyillerdi isletkende qátelikler jol qoyadi. Ayirim feyillerdi qisqartip aytip paydalandi. Alip kel, alip bar, alip tús, alip tústim, alip bardim ornıńa apke, apar, aptús dep aytadi.
Bazi bir waqitta feyillerdiń máhál menen túrleniwlerinde qáteliklerge jol qoyadi. Men keshe dayi apamniń úyine bardiń deydiw ornıńa Men ertaga dayi anamniń úyine bardim deydi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar sóylewindegi grammatikaliq qátelikler Ú
1.Balalar ana tiliniń morfologiyaliq sistemasin ele jaqsi ózlestirmegenligi.
2. Úlkenler sóylewinde kemshilikler tásirinen .
3.Pedagogikaliq jumistiń jaqsi jolġa qoyilmaġanliġi, úlkenlerdiń balalar sóylewindegi qáte-kemshiliklerge itibar bermewi.
4.Balaniń sóylewiniń buziliwi dialekt sózler tásirinen kelip shiġadi.
Hár bir tárbiyashi hámme shiniġiwlar dawaminda hám shiniġiwdan tisqari waqitlarda balalardiń sóylewine qulaq tutiwi kerek.
Bir gruppadaġi balaniń sóylewiniń grammatikaliq dúzilisi tómendegi sebeplerge qaray hár túrli boliwi múmkin.
1.Balaniń uliwma psixofiziologik ósiw nizamliqlari.
2.Bilim hám sózlik bayliġi, esitiw sóylewi hám sóylew apparatlariniń awhali.
3.Grammatikaliq kategoriyalardi ózlestiriwdiń qiyinliġi.
4.Átiraptaġi úlkenlerdiń sóylewiniń grammatikaliq jaqtan qurilis awhaliniń bala sóylewinıń durisliġi ústinen alip barilatuġin pedagogikaliq qadaġalawġa baylanisliliġi.
Sóylewdi grammatikaliq jaqtan duris qáliplestiriw ushin tiykarġi qurallardan biri balalarġa arnawli shiniġiwlar dawaminda sóylewdi úyretiw bolip tabiladi. Tárbiyashi hár bir shiniġiwda balalardiń qáte-kemshiliklerin kórsetip bariwi tiyis hám bul imkaniyatqa iye. Bul tárepten balalar sóylewindegi unamsiz sipatlardiń aldıń aliw, endi payda bolip atirġan grammatikaliq qáteliklerdi óz waqtinda dúzetiw shiniġiwlar qúdiretli qurallar bolip esaplanadi. Bunday shiniġiwlarda balalardiń itibari grammatikaliq formaġa qaratiliwi kerek. Sóz, oniń ózgeriwi, sózlerdiń bir-birine baylanisiwi yamasa sózler baloalardiń aqiliy xizmetiniń mazmuni bolip qaladi. Balalar qalay sóylew kerekligin, duris, sawatli sóylewge umtiliw lazimliġin túsine baslaydi. Shiniġiwdaġi qolayli imkaniyatlar balaniń alańlamawina sharayat jaratip beredi. Balalar hár bir shiniġiw mazmuniń ózlestirip, onda óziniń sóylewin dúzetip aliwda nátiyjeli paydalanadi, kópshilik balalar óz joldaslariniń qáteliklerin dúzetiwde tárbiyashiġa aktiv járdemshi boladi. Sonday eken balalar hár bir shiniġiwda:
1. Grammatikaliq jaqtan duris sóylewdi esitiwleri kerek, sebebi bul sóylewdi elikleydi. Eger úlkenler qanday sóylese, kishkeneler de sonday etip sóyleydi. Balalar baqshada qaraqlapaq tiliniń grammatikaliq qaġiydalarina juwap beretuġin sózlerdi esitiwi kerek.
2. Barliq waqitta balalardiń sóylewiniń grammatikaliq jaqtan duris rawajlaniwina itibar beriliwi kerek. Bul grammatikaliq formalardi ózlestiriwde júdá áhmiyetli. qátelikti dúzetiwde oni tákirarlaw orinsiz boladi. Bunda balaġa qanday etip qáte sóylegenıń esletip, qanday etip duris sóylew kerekligin usinis etiw kerek.
3. Eger bazi bir grammatikaliq qáte gruppadaġi balalardiń sóylewine keń tarqalġan bolsa, arnawli didaktikaliq oyinlar ótkeriw kerek.
Bunday shiniġiwlarġa basshiliq etiwde metodikaliq kórsetpelerge súyeniw kerek.


Qosimsha sorawlar
1. Grammatika degende neni túsinesiz.
2. Sóylewdiń grammatikaliq ózgesheligi degenimiz ne.
3. Balalardiń sóylewin rawajlandiriwda grammatikaliq nizamliqlardiń áhmiyeti qanday.
4. Ana tiliniń grammatikaliq qurilisi degende neni túsinesiz.
5. Balalardiń sóylewin rawajlandiriwda grammatikaniń roli qanday.


Úyge tapsirma.
Balalardiń sóylewin rawajlandiriwda grammatikaniń áhmiyeti haqqinda bayanat tayarlaw.