Банк риски тушунчаси ва унинг турлари. Банк рискларини ҳисоблаш ва бошқаришнинг зарурлиги

билан боғлиқ рисклар”⁹

Риск турлари	Изоҳ
Операцион ва технологик рисклар	бу рисклар банк техника-технологиясида учраб турадиган ахборот тизимидаги узилишлар, компютер тизимидаги йўқотишлар, ҳужжатларнинг йўқотилиши, банк ходимлари фаолия­тида йўл қўйилган хатолар туфайли ву­жудга келади.
Инновация риски	бу риск маълум бир сабаблар туфайли банкнинг инновацияга йўллаган маблағлари мўлжалланган самара бермаса ёки йўқотилган ҳолларда юзага келади.
Банк хавфсизлиги риски	бу риск банк биноси, ундаги мавжуд ахборот ғамламаси, компютер тармоқларининг хавфсизлиги билан боғлиқ омиллар таъсирида юзага келади.

Банк амалиётида муҳим муаммолардан бири – бу банк рискларини баҳолашдир. Уни тўғри баҳолаш, унинг рўй беришини ўз вақтида олдини олиш бўйича тегишли чоралар ишлаб чиқиш имкониятини беради. Рискларни аниқлаш уларнинг даражасини ҳисоблашдан бошланади.
2. Банк рискларини ҳисоблаш ва бошқаришнинг зарурлиги.
Риск даражаси муайян фаолиятда мақсад нимага йўналтирилганига қараб зарарлар бўлишини ёки хўжалик субйектининг фаолият натижаси маълум бир йўқотишлар билан тугаши ёки юқори даромад олиши мумкинлигини ифодалайди. Ана шу риск даражаси ва у билан боғлиқ йўқотишлар еҳтимолини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд:

• 
  эксперт (субъектив) баҳолаш усули;
  
• 
  статистик усул;
  
• 
  таҳлилий (комплекс) усул.
  

Експерт баҳолаш усули рискни таҳлил қилувчи иқтисодчи (експерт)нинг малака даражасига асосланади. Бунда банкнинг фаолиятида ўтказилган барча операциялар бўйича мавжуд маълумотлар таҳлил қилиниб, имкони борича кўпроқ йўқотишларга олиб келиши мумкин бўлган операциялар таҳлилга жалб қилинади. Шу жараёнда банкнинг ўзидаги, шунингдек, бўлиш еҳтимоли бўлган йўқотишлар ва уларнинг давр оралиғи аниқланади:

Бу йерда:
Y – йўқотишлар даражаси (коэффицентда);
YH – йўқотишларга олиб келувчи ҳолатлар сони;
N – таҳлилга жалб қилинган ҳолатларнинг умумий сони.
Формуладаги Н банкнинг фақат йўқотиш, зарарларга олиб келиши мумкин бўлган операцияларнинг сонини емас, балки барча операцияларни, жумладан, фойда келтирувчи операцияларни ҳам ўз ичига олади.
Йўқотиш даражаси 0 < Й < 1 оралиғида бўлади. «Й» қанча «0» га яқин бўлса, риск даражаси шунча кичик бўлади. Агар «Й» қанчалик «1» сонига яқин бўлса, риск даражаси шунчалик юқори бўлади.
Статистик усул кўрилиши мумкин бўлган зарарлар еҳтимолини вариация коэффиценти (В) ни ҳисоблаш ёрдамида аниқланади:

Бу йерда:

яъни ўртача квадратик фарқланиш;

х – кузатишга жалб қилинган операциялар ва улардан кутилаётган натижа;
– барча операцияларда кутилаётган ўртача натижа;
n – операциялар сони.
Бу коэффицент ҳам 0 дан 1 гача ўзгаришда бўлади ва у қанчалик юқори бўлса, фарқланиш ёки риск даражаси шунчалик юқори бўлади. “Проф. Ш. Абдуллайева ушбу коэффицент даражасини баҳолашда қуйидаги интерваллардан фойдаланишни тавсия етади.”¹⁰⁾
0,10 гача – кам (сезиларли бўлмаган фарқланиш);
0,10-0,25 – меъёрида ёки сезиларли фарқланиш;
0,25 ва ундан юқори – катта фарқланиш.
Вариация коэффицентининг даражаси банк томонидан амалга оширадиган операциялар бўйича риск даражасининг паст ёки юқори бўлишига боғлиқ. Яъни банкнинг операциялари бўйича риск даражаси вариация коэффицентига тўғри пропорсионалдир. Шу сабабли банк ўз фаолиятида рискни камайтириш ва банк ликвидлигини ошириш учун ўз маблағларини фарқланиши енг кам бўлган операциялар (вариант)га қўйишга ҳаракат қилиши керак.
Таҳлилий-комплекс усули ўйинлар назариясини қўллашга асосланади. У банкнинг нафақат ўз ҳаракатларини, шунингдек, атрофидаги контрагентларнинг ҳам амалга ошириши мумкин бўлган барча муқобил ҳаракатларини кўриб чиқишни тақозо етади. Ўйинлар назарияси унсурларидан фойдаланган ҳолда вазифаларни ҳал қилиш жараёни жуда улкан ва мураккаб бўлиб, жуда кўп вақт сарфлашни талаб етади.
Банк бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган риск даражаси ёки кўрсаткичи (К_р) қуйидагича ҳисобланади:

Kr=	Кўрилган максимал зарарлар
	Ўз маблағлар

ёки,

Бу ерда:
К_р – банк бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган риск даражаси;
z – шу банкнинг барча операциялар бўйича кўриши мумкин бўлган зарарлар йиғиндиси;
QМ – банкнинг ўз маблағлари;
Е – банк ташқи рискларининг меъёрий коэффиценти.
Тўловга қобилияцизликнинг кенг қўлланиладиган қуйидаги кўрсаткичлари мавжуд:

• 
  акциядорлар сармояси ва рискли активлар нисбати;
  
• 
  бирламчи капиталнинг ялпи активларга нисбати.
  

Рискли активлар – кредитлар ва қимматли қоғозлар (нақд пуллар, бино ва иншоотлар, ҳамда бошқа турли активлар бундан мустасно)дир.
Бирламчи активлар – банкнинг кредитлар бўйича барча йўқотишларини қоплайдиган маблағлардир.
Банклар маблағлар йўқлиги туфайли тўловга қобилияцизлик, молиявий ва хўжалик фаолиятини давом еттириш имкониятига ега бўлмаслик рискидан еҳтиёт бўлишлари лозим. Агар банк берилган кредит талабномасини яхшилаб таҳлил қилмасдан, жуда катта миқдорда кредитлар берган бўлса, уларнинг қайтмаслик еҳтимоли мавжуд бўлса, бундай «ёмон» кредитлар банкка катта зарар келтириши мумкин.
Банк жалб қилган депозитларни қайтариш ёки кредит бериши учун маблағларнинг йетишмаслик рискидан доимо хавотирда бўлади. Бундай риск мувозанатланмаган ликвидлик риски деб аталиб, бунда банк ўзининг нақд пулга бўлган талабини қондириш учун жуда юқори фоиз ставкаси билан қўшимча депозит маблағларини жалб қилишга мажбур бўлади.
Бу еса, ўз навбатида, банк даромади ва капиталининг камайиб кетишига сабаб бўлади. Амалиётда бундай рисклар камроқ учрайди. Чунки банк бундай риск кутилаётганини сезиши биланоқ, банклараро бозорга мурожаат қилади ва ўз мавқейини яхшилаб олишга ҳаракат қилади.
Бу рисклар, аввало, банк даромадига таъсир қилса, иккинчидан, банк ресурсларидаги ўзгаришларга ҳамда банк мижозларининг унга бўлган ишончидаги ўзгаришларга таъсир кўрсатади. Енг муҳими, бу рискнинг ортиши банкка нисбатан банк фаолиятини тартибга солиб турувчи органларнинг қаттиқ чоралар кўриб туришига сабаб бўлади.
Енг аввало шуни таъкидлаш лозимки, банк фаолиятида гап рискдан умуман қочиш тўғрисида емас, балки уни олдиндан чама-лаш, кўра билиш ва уни минимал даражага тушириш ҳақида боради. Риск-ни бошқариш ўз олдига аксарият ҳолларда банкнинг ўз маблағларининг бир қисмини йўқотиш «хавфи», даромад ололмай қолиш ёки молиявий операцияларни амалга ошириш натижасида қўшимча харажатларга йўл қўйиб бўлса-да, фаолиятни ижобий натижа билан якунлашни мақсад қилиб қўяди.
Умуман банк рискини бошқариш рискни юзага келиш еҳтимолини хомчўт қилиш, риск туфайли юзага келадиган нохуш ҳолатларга йўл қўймаслик ёки уларнинг таъсирини камайтириш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Рискни бошқариш жараёни қуйидаги босқичларни ўз ичига олади.
Банк рискини бошқариш банклар фаолиятини чуқур билиш, улар бажарадиган операцияларнинг самарадорлигини аниқлай олиш, банкнинг кредит, инвестиция, валюта сиёсати ва бошқа фаолият турлари бўйича оптимал қарорлар қабул қилишга еришиш, мижозларнинг хўжалик фаолияти ва уларнинг молиявий аҳволи, тармоқлар фаолиятининг хусусиятларини мукаммал билишни талаб етади.
Банк рискларини бошқаришда муайян тамойиллар ва талабларга таянилади. Улар қуйидагилардан иборат:

• 
  ўз капиталидан ортиқ суммага риск қилмаслик;
  
• 
  кам даромад олиш имкониятида риск қилишга интилмаслик;
  
• 
  бир мижозга ёки бир-бири билан боғлиқ қарздорлар гуруҳига берилган йирик кредитлар кўпинча банкларнинг инқирозга сабаб бўлишини унутмаслик;
  
• 
  бир қарз олувчига бериладиган кредит миқдори банкнинг устав капитали миқдорининг 10 фоизидан юқори бўлмаслигини асос қилиб олиш;
  
• 
  банк томонидан бериладиган йирик кредит банк капиталининг биринчи даражаси миқдорининг 10 фоизидан ошмаслигига риоя қилиш;
  
• 
  бир қарз олувчига ёки ўзаро боғлиқ қарз олувчилар гуруҳига тўғри келувчи максимал миқдор банк капиталининг биринчи даражаси миқдорининг 15 фоизидан ошмаслигини асос қилиб олиш;
  
• 
  ишончли (бланкали) кредитлар бўйича максимал риск миқдори банк капиталининг биринчи даражаси миқдорининг 5 фоизидан ошмаслигига риоя қилиш;
  

Шуни таъкидлаш лозимки, республикамизда аксарият банклар соҳалар бўйича (Савдогарбанк, Агробанк, Қишлоққурилишбанк, Микрокредитбанк ва ҳ.к.) ихтисослашган банклар бўлиб, уларнинг кредит қўйилмаларининг асосий қисми ўзи ихтисослашган соҳаларга йўналтиради.
Бу ерда ҳам муайян талаб ўрнатилиши лозим. Проф. Ш.Абдуллаеванинг фикрига кўра, банк бир соҳага кредит берганда, шу соҳа учун берилган кредитлар кўлами банк кредит портфелининг 35 фоизидан ошмаслиги лозим. Бу ҳам кредит рискининг олдини олишнинг омилларидан бири бўлиши мумкин.
Банк рискларини бошқариш стратегиясини ишлаб чиқишда рискларнинг қуйидаги асосий турларига еътиборни қаратмоқ лозим:

• 
  депозитларни шакллантириш риски;
  
• 
  янги фаолият тури риски (масалан, факторинг операциялар бўйича);
  
• 
  лизинг келишуви риски;
  
• 
  қарздорнинг ўз молиявий мажбуриятлари юзасидан бажармаган фаолияти билан боғлиқ кредит риски;
  
• 
  бозор фоиз ставкаларининг фарқланиш еҳтимоли билан боғлиқ фоиз рисклари;
  
• 
  қимматли қоғозларнинг қадрсизланиш еҳтимоли билан боғлиқ бозор риски.
  
• 
  валюта курсларининг фарқланиши билан боғлиқ валюта рисклари. Банк бундай рискка чет ел валютасида турли хилдаги операциялар ўтказиш, валюталар олди-сотдиси, валютавий кредитлар бериш натижасида дуч келади.
  

Банк ўз фаолиятида мавжуд рискни аниқлаш, уни қабул қилиш, уни кузатиб бориш ва уни бошқариш қобилиятига тайёр еканлигини ўз зиммасига олиши лозим.
Рисклар асосан қуйидаги усулларни қўллаш ёрдамида бошқарилади (5-жадвал).
Агар рискларнинг олдини олишнинг тўлиқ имконияти мавжуд бўлмаса, у ҳолда охирги манба рискни қоплаш ҳисобланади. Рискни қоплаш қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  банклар томонидан умумий ва махсус захира фондларини ташкил қилиш;
  
• 
  маълум йиғиндиларни зарарларга ўтказиш;
  
• 
  кредит бўйича фоизлар белгилашни тўхтатиш ва бошқалар.
  

Рискларни бошқариш даромад билан риск ўртасидаги оптимал нисбатни топиш, мавжуд рискни минималлаштиришни ўзичига олади.
”Рискларни бошқариш усуллари”¹¹