Bap new indd

Jumıstı orınlaw tártibi
1. Tárezide kishkene taxtanıń massasın ólsheń hám 4-kestege jazıń.
2. P = mg formulasınan paydalanıp, taxtanıń salmaǵın tabıń.
3. Taxtaǵa dinamometrdi ildirip, onı sızǵısh boylap teń ólshewli sırǵanatıń 
hám dinamometrdiń kórsetiwin F
s(s)
sırǵanap súykeliw kúshine teń dep alıp, 
onı kestege jazıń.
4. 121-bettegi (4)-formuladan paydalanıp, sırǵanap súykeliw koefficientin 
esaplań.

---

123
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
5. Taxtanıń ústine dáslep 100 gr lı, keyin 200 gr lı tárezi tasların qoyıp, 
tájiriybeni tákirarlań. Olar ushın da sırǵanap súykeliw kúshin tabıń. Nátiy-
jelerdi kestege jazıń.
6. µ
ort
= (µ
1 
+ µ
2
+ µ
3
)/3 formulasınan paydalanıp, sırǵanap súykeliw 
koefficientiniń ortasha mánisin esaplań hám nátiyjeni kestege jazıń.
4-keste
№
m, kg
P, N
F
s(s)
, N
µ
µ
ort
1.
2.
3.
7. Absolyut hám salıstırmalı qátelerdi tabıń.
8. Laboratoriyalıq jumıstıń nátiyjesin talqılań hám juwmaq shıǵarıń.
35-§. TÁBIYATTAǴÍ HÁM TEXNIKADAǴÍ
SÚYKELIW
Súykeliwdiń áhmiyeti
Tábiyatta hám texnikada súykeliw úlken áhmiyetke iye. 
Súykeliw paydalı yamasa zıyanlı bolıwı múmkin.
Súykeliw paydalı bolǵanda onı arttırıwǵa, al zıyanlı 
bolǵanda onı kemeytiwge tırısadı.
Súykeliw bolmaǵanda ne bolatuǵının kóz aldımızǵa kel-
tirip kóremiz. Súykeliw bolmaǵanda adamlar da, haywanlar 
da jerde júre almaytuǵın edi. Júrgenimizde ayaqlarımız 
benen jerden iyterilemiz. Súykeliw az bolǵan muzdıń ústin-
de júriwdiń qıyın ekenligin bilesiz. Súykeliw bolmaǵanda, 
buyımlar qolımızdan sırǵanap túsip ketken bolar edi.
Vagonnıń dóńgelekleriniń aylanıwın toqtatıw ushın 
súykeliw kúshinen paydalanıladı (114-súwret). Avtomobilge 
tormoz berilgende, súykeliw kúshi onı toqtatadı. Tınısh-
lıqtaǵı súykeliwsiz ol qozǵala almas edi, dóńgelekler aylansa da, avtomobil 
ornında tura bergen bolar edi. Súykeliwdi arttırıw ushın avtomobildiń dóńge-
lekleriniń betin tegis emes etip isleydi (115-súwret).
114-súwret. 
Vagonnıń 
dóńgeleginiń 
tormozlanıwı.
tormozlanishi

---

124
Dinamika tiykarları
Tınısh haldaǵı súykeliw kúshi polda turǵan stol-stul 
hám shkaflardı uslap turadı, taxtaǵa qaǵılǵan shegelerdi 
uslap turadı, baylanǵan arqannıń sheshilip ketiwine jol 
qoymaydı.
Ósimlik hám haywanlarda hár qıylı organlar súykeliwdiń 
sebebinen uslap turıw wazıypasın atqaradı. Mısalı, ósim-
liklerdiń shırmawıqları, pildiń tumsıǵı, órmelep shıǵatuǵın 
haywanlardıń quyrıǵı tegis emes betke iye boladı.