Bap new indd

Tayanısh túsinikler: podshipnik, vkladish, sırǵanaw podshipnigi, 
sharikli hám rolikli podshipnikler.
1. Tábiyatta hám átirapımızda súykeliw kúshi joq dep kóz aldıńızǵa keltiriń hám 
pikirlerińizdi aytıp beriń.
2. Qanday zıyanlı súykelislerdi bilesiz?
3. Avtomobildiń dóńgeleginiń qaysı bóliminde súykeliw paydalı, qaysı bóliminde zıyan-
lı?
4. Ne ushın traktorlar joldı tegisleytuǵın katoklar hám balalardıń arbaları ellips for-
masında soǵılmaydı?
V BAP BOYINSHA JUWMAQLAR
♦
Pútkil dúnyalıq tartılıs nızamı: Eki deneniń birin-biri tartıw kúshi 
olardıń massaları kóbeymesine tuwrı proporcional hám olardıń 
arasındaǵı aralıq kvadratına keri proporcional, yaǵnıy:
F = G m
1
m
2
R
2
.
♦
Salmaq kúshi – denelerdiń Jerge tartılıw kúshi. Onıń formulası:
F
salm
= mg.
♦
Deneniń salmaǵı Jerge tartılıwı sebepli deneniń tayanıshqa yamasa 
aspaǵa tásir etetuǵın kúshi. Tınısh halında turǵan deneniń salmaǵı 
P = mg. a tezleniw menen tómenge tik túrde qozǵalatuǵın deneniń 
salmaǵı: P = m(g – a). a = g da salmaqsızlıq jaǵdayı baqlanadı.
♦
Salmaqsızlıq – deneniń tek gravitaciyalıq kúshlerdiń tásirindegi erkin 
qozǵalısı.
♦
Birinshi kosmoslıq tezlik – Jerdiń tartıw kúshiniń tásirinde deneniń 
Jerdiń átirapında sheńber boylap qozǵalıwı ushın zárúr bolǵan tezlik. 
Onıń mánisi υ
I
= 7,9 km/s.
♦
Jerdiń jasalma joldası – adamzat tárepinen dóretilip, keńislikke ushı-
rılǵan hám Jerdiń joldasına aylandırılǵan raketa, kosmoslıq kemeler.
♦
Dene basqa bir deneniń betinde erkin qozǵalıwına súykeliw kúshi 
qarsılıq etedi. Súykeliw kúshi deneniń qozǵalısına qarama-qarsı 
baǵıtlanǵan boladı.
♦
Denelerdiń súykelisin úsh túrge: tınıshlıqtaǵı súykeliw, sırǵanap 
súykeliw hám domalanıp súykeliwge bóliw múmkin.

---

127
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
♦
Tınıshlıqtaǵı súykeliw kúshi deneni bir orında uslap turadı hám 
ornınan qozǵalıwǵa qarsılıq jasaydı.
♦
Sırǵanap súykeliw deneniń ústinde basqa dene sırǵanaǵanda júzege 
keledi. Sırǵanap súykeliw kúshi deneniń basım kúshine proporcional 
boladı: F
i(s)
= μN. 
♦
Dene basqa deneniń ústinde domalasa, domalanıp súykeliw júzege 
keledi. Domalanıp súykeliw kúshi domalap atırǵan deneniń salmaǵı-
na tuwrı proporcional, radiusına keri proporcional boladı.