Baxtiyor mengliyev

Semaning darajasiga ko‘ra turlari. Sema darajasiga ko‘ra 
birlashtiruvchi (integral) va farqlovchi (differensial) semaga 
ajratiladi. Birlashtiruvchi sema birdan ortiq leksemadagi o‘xshash, 
bir xil semadir. Farqlovchi sema esa o‘xshash, ma’noviy yaqin 
leksemalardagi farqlanuvchi semalardir. Masalan, ota, ona, aka, 
opa, uka, singil leksemasidagi “qarindosh”, “qon-qarindosh”, 
“bevosita” semasi integral sema bo‘lsa, “mendan katta” semasi ota, 
ona, aka, opa leksemalarini o‘zaro birlashtiruvchi, ammo uka, 
singil leksemalaridan farqlovchi semalardir. “mendan kichik” 
semasi uka va singil leksemasini o‘zaro birlashtiruvchi, biroq 
oldingi leksemadan farqlovchi sema. Кo‘rinadiki, bir sema 
leksemani bir vaqtning o‘zida nima bilandir birlashtiruvchi, nima 
bilandir farqlovchi qarama-qarshi tabiatli mohiyatga ega. 
Birlashtiruvchi sema sistema hosil qiluvchi, sistemaga asos 
bo‘luvchi, farqlovchi sema esa sistemada tug‘iluvchi, paydo 
bo‘luvchi semadir.
Mantiqiy mushohada uchun 
Lingvistik tenglamani yeching: 
1. 
“bevosita”, “mendan katta”, “ayol”, “qon-qarindosh”, “1-
avlod” = X 
2. “bevosita”, “mendan katta”, “ayol”, “qon-qarindosh”, “1-
avlod” < X 
Semema semasini tartiblashda qator umumiy, birlashtiruvchi 
semadan boshlanib, xususiy, farqlovchi semaga qarab boradi. 
Masalan, ota leksemasining sememasi tarkibi quyidagicha beriladi: 
1) “shaxs”; 
2) “qarindosh”; 
3) “qon-qarindosh”; 
4) “bevosita”; 
12
Донских О.А. К истокам языка.–Новосибирск: Наука, 1988. 
150

---

5) “1-avlod”; 
6) “men”dan katta”; 
7) “erkak”; 
8) “umumuslubiy”. 
Chunki predmet shaxs va shaxs emasga, shaxs qarindosh va 
qarindosh emasga, qarindosh qon-qarindosh va nikoh qarindoshga, 
qon-qarindosh bevosita yoki bilvositaga, bevosita 1-avlodga yoki 
2-avlodga, 1-avlod mendan kattaga yoki mendan kichikka, mendan 
katta erkak yoki ayolga bo‘linadi. 
Sememeni semaga ajratish tilshunoslikda komponent tahlil, 
uzvli tahlil yoxud semik tahlil deb yuritiladi.