Baxtiyor mengliyev
Download 1.62 Mb. Pdf ko'rish
|
3 b.mengliyev-hozirgi o‘zbek tili (darslik)
|
Mantiqiy mushohada uchun
Afandi “Dengizga qaragan o‘ta shinam xonaga bitta ziyoli kishini ijaraga qo‘yaman” degan e’lon bo‘yicha manzilni topib, hujjatlari asosida uni uch sutkaga rasmiylashtirdi. Ertalab uy sohibi xabar olgani keldi, xonada yana ikki kishini ko‘rib, afandiga e’tiroz bildirdi. Shunda afandi e’lon asosida uning e’tiroziga javob berdi. Xona sohibi barmog‘ini tishlab qoldi. E’londa so‘z qo‘llash bilan bog‘liq qanday mantiqiy xatolik bor edi? Hosila sememaning vujudga kelish yo‘llari. Har qanday leksema paydo bo‘lish paytida bir sememali bo‘lgan. Tilda o‘xshash va o‘zaro bog‘liq tushunchalarni ifodalash zaruriyati har bir yangi narsa yoki tushunchani ifodalash uchun yangi leksema “kashf qilmay”, mavjud leksemalardan foydalanishni taqozo qiladi. Bu tilda amal qiluvchi tejam qonuniyati bilan bog‘liq. Shunday qilib, leksema birinchi sememasi asosida boshqa narsa va hodisalarni ham ifodalay boshlaydi. Bunda uning yangi paradigmatik, ma’nodoshlik va sintagmatik munosabatlari shakllanadi va barqarorlashadi va shu asosda, yangi sememalar shakllanadi. Ular leksemaning bosh sememasiga nisbatan hosila semema maqomiga ega bo‘ladi. Hosila semema bir necha yo‘l bilan vujudga keladi: metafora, metonimiya, sinekdoxa va vazifadoshlik kabi. Quyida ularning har biriga alohida-alohida to‘xtalamiz. 155 Metafora (gr. metaphora – ko‘chirish) – narsa va hodisalar mohiyatidagi o‘xshashlik asosida biror leksemaning o‘z xususiy ifodalanmishidan boshqa narsa va hodisalarni atash uchun ishlatilishi. Formal va substansial tilshunoslikda metafora nisbatan farqlanadi. Tilni metaforasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ular turli- tuman va sanoqsiz. Formal tilshunoslik barcha metaforik ma’nolarni tahlil etaversa, substansial tilshunoslik faqat barqarorlashgan, lisoniy tabiatga ega bo‘lgan metaforik ma’nolar ustida ishlaydi. Substansial yondashuv metaforik ma’no talqinida ham lison va nutqning izchil farqlanishiga qat’iy rioya qiladi hamda metaforik sememaga UMIS sifatida munosabatda bo‘ladi. Metaforik semema hosil bo‘lishi uchun quyidagilardan biri sabab bo‘ladi: 1) bir leksema boshqa leksemaga nisbatan so‘zlovchining ifoda maqsadiga ko‘proq mos va muvofiq bo‘ladi va shuning uchun birinchisi o‘rnida ikkinchisi qo‘llanadi; 2) biror denotatning ifodalovchisi bo‘lmaydi va ma’lum bir leksema boshqa denotatni ham ifodalash uchun qo‘llanadi. Demak, birinchi holda ko‘chirilayotgan leksema denotatning ikkinchi atamasi bo‘lsa, ikkinchi holda birinchi atamasidir. Masalan, quyi leksemasi anglatadigan ma’noni etak leksemasi qulayroq va to‘laroq ifodalaganligi bois tog‘ning quyi tomoniga nisbatan etak leksemasi ishlatilgan. O‘zbek tilida dengizdagi o‘ziga xos jo‘g‘rofiy o‘rinning nomi bo‘lmaganligi bois qo‘ltiq leksemasi unga nisbatan ham qo‘llanadi. Metafora hodisasi asosan, ot turkumi doirasida, qisman fe’lda uchraydi: Qush uchdi. Samolyot uchdi qurilmalarining ikkinchisida uchmoq fe’li ifodalagan harakat qushning havodagi qanotlarini silkitib qilgan parvoziga o‘xshaydi. Shu boisdan uchmoq fe’li ifodalagan keyingi semema metaforikdir. Metafora hosila semema hosil qilishning keng tarqalgan usuli sifatida badiiy uslubning, nutqning eng muhim vositasidan hisoblanadi. Tilning go‘zalligi va jozibadorligini ta’minlashda metaforalar muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan jahon tilshunosligida metaforani o‘rganuvchi soha (metaforalogiya) alohida yo‘nalish 156 sifatida shakllangan. O‘zbek tilshunosligida metaforalarning o‘rganilishi hali ancha sust kechmoqda. Bu tilshunosligimizning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri maqomiga ko‘tariladi. Metaforik hosila ma’no nutqda juda ko‘p uchraydi. Ammo ularning lisoniylashgani – sememaga aylangani nisbatan kam. Qanot (samolyot), uchmoq, og‘iz (qop) kabi leksemalarning ushbu hosila ma’nosi metaforik semema. Metaforik yo‘l bilan hosil bo‘lgan semema davrlar o‘tishi bilan o‘ziga xos atash semalari kasb etishi natijasida bosh sememasidan uzoqlashib, mustaqil holga kelishi, omonimik tabiatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, adabiyotshunoslik termini sifatidagi fojia ifodasi umumiste’mol qo‘llanishdagi fojia so‘zidan ma’noviy jihatdan uzilib, ularning nomemalari omonimik munosabatga ega bo‘lgan. Shuningdek, jo‘g‘rofiy termin bo‘lgan qo‘ltiq umumiste’moldagi qo‘ltiq leksemasining omonimiga aylangan. Download 1.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|