Baxtiyor mengliyev

Partonimik munosabatga kirishuvchi qismni ifodalovchi birliklar 
partonim, giponimik munosabatga kirishuvchi jins nomlari 
giponim deyiladi. Butunlik totonim va tur nomi giperonimdir. 
Paradigmatik munosabatga kirishayotgan birliklar teng qiymatli 
bo‘lsa, pog‘onali munosabatga kirishayotgan birliklar o‘zaro 
“kattaning kichikka”, “tashqining ichkiga”, “butunning bo‘lakka” 
munosabatini o‘zlarida ifodalaydi va teng qiymatli bo‘lmaydi. 
Mantiqiy mushohada uchun 
1. Quyidagi hukmlardan qaysi biri to‘g‘ri? 1. Dilshod – odam. 
2. Odam – Dilshod. Fikringizni asoslang.
2. Quyidagi hukmlardan qaysi biri to‘g‘ri? 1.O‘rik abrikosdir. 
2.Abrikos o‘rikdir. Fikringizni asoslang. 
3. So‘fi Olloyorning “sifot (Haqning) zoti emas, na g‘ayri zoti” 
misrasining mag‘zini chaqing. 
Sintagmatik munosabat. Yana yuqoridagi qulf va kalitlar 
haqidagi misolga qaytamiz. Kalitlararo munosabat paradigmatik 
munosabatga qiyoslangan edi. Qulf va kalit orasidagi munosabat 
sintagmatik munosabatga o‘xshaydi. Kitob... berdi gapi tarkibiga 
kirgan tushum kelishigi shakli kitob so‘zi bilan sintagmatik 
munosabat asosida sintaktik aloqaga kirishgan. 
Til 
birliklarining 
chiziqsimon, 
ketma-ketlik 
aloqasi 
sintagmatik munosabat deyiladi. Aslida sintagmatik munosabat 
ham lisonda imkoniyat sifatida yashaydi. Masalan, [kitob] 
leksemasining qanday so‘zlarni biriktira olish va qanday so‘zlarga 
birika olish (valentlik) imkoniyati uning lisoniy mohiyatida 
mavjud.
Sintagmatik munosabatni sintaktik aloqadan farqlash lozim. 
Sintagmatik munosabat lisoniy birlikning valentlik (birikish, 
biriktirish) imkoniyati bo‘lsa, sintaktik aloqa bu imkoniyatning 
nutqiy voqelanishi. Gap tarkibidagi bo‘laklarning nutqiy hokim-
tobelik aloqasi leksemalarning lisoniy sintagmatik munosabati 
asosida sintaktik aloqa sifatida shakllanadi. Masalan, o‘qimoq 
leksemasi kitob leksemasi bilan birikish imkoniyatiga ega. Bu 
62

---

imkoniyat kitobni o‘qimoq, o‘qilgan kitob, Kitob o‘qildi nutqiy 
hodisalarida sintaktik aloqaga aylangan. 
Demak, sintagmatik munоsabat va sintaktik aloqani butunlay 
boshqa-boshqa hodisalar deb ham, shuningdek, bir-biriga aynan 
tenglashtirish, bir-birini qoplovchi tushuncha sifatida qarash ham 
mumkin emas. Sintagmatik munosabat va sintaktik aloqa butun-
bo‘lak munosabatida. Boshqacha aytganda, sintaktik aloqa – 
sintagmatik munosabatning bir ko‘rinishi. 
Demak, 
lisoniy 
birliklarning 
shartli 
vertikal 
aloqasi 
paradigmatik munosabat bo‘lsa, gorizantal aloqasi sintagmatik 
munosabat deyiladi.