Baxtiyor mengliyev

Sinekdoxa (gr. synekdoche – “nisbatlash”) yo‘li bilan hosil 
qilingan ko‘chma ma’no deganda, biror narsaning nomi bilan uning 
biror qismini atash va, aksincha, biror narsaning qismi bilan u 
mansub butunni atash tushuniladi: 1. Besh qo‘lini og‘ziga tiqadi. 2. 
Ochildiboy tirnoqqa zor edi. Sinekdoxik yo‘l bilan hosil qilingan 
ma’noni ham lisoniy va nutqiy ma’noga bo‘lish mumkin. Masalan, 
keltirilgan qo‘l, tirnoq leksemalarining sinekdoxik ma’nosi 
sememalashgan. Stol sindi, eshik buzildi gaplaridagi stol so‘zining 
“oyoq” (stolning oyog‘i), eshik so‘zining “qulf” (eshikning qulfi) 
hosila ma’nolari nutqiy sinekdoxik ma’noga misol. Ammo har 
qanday butunlik nomi bilan qismni, qismning nomi bilan butunni 
atab bo‘lmaydi. Masalan, daraxt va shox, barg, tana, ildiz, meva 
butun va qismdir. Lekin barg deganda hech qachon daraxt 
anglashilmaydi. Ammo meva номи, masalan, olma atamasi orqali 
daraxt ham ifodalanadi.
Metonimiya (grekcha: metonymia – “qayta nomlash”) 
ifodalanmishlarining o‘zaro bog‘liqligi, aloqadorligi asosida bir 
ifodalovchining boshqa ifodalovchi uchun ishlatilishi. 
Metonimiya ham yangi ma’no hosil qilish jarayoni va bu 
jarayon natijasining barqarorligiga ko‘ra lison va nutqqa daxldor 
157

---

hodisa. Boshqacha aytganda, metonimik hosila ma’no sof nutqiy 
yoki lisoniy (lashgan) bo‘lishi mumkin. 
Metonimik 
ma’nolarning 
asosiy 
ko‘rinishlariga 
misol 
keltiramiz: 
1) bir narsa predmetning nomi bilan shu predmetdagi boshqa 
bir narsa ataladi: 
a) stakan 1 – ichimlik uchun ishlatiladigan silindr ko‘rinishdagi 
shisha idish; stakan 2 – bir stakan hajmiga teng suyuqlik miqdori 
(bir stakan suv); 
b) dasturxon 1 – o‘rtaga yozilib, ustiga oziq-ovqat qo‘yiladigan 
mato materialli ro‘zg‘or buyumi; dasturxon 2 – yeyish uchun 
o‘rtaga qo‘yilgan oziq-ovqat; 
2) materialning nomi shu materialdan yasalgan mahsulotga 
o‘tadi: 
a) kumush 1 – oq-ko‘kish rangli yaltiroq tusli asl metall; kumush 
1 –kumushdan zarb qilingan pul, tanga; 
b) qog‘oz 1 – yozish, chizish, kitob, gazeta, jurnal hamda 
boshqa shunga o‘xshash maqsadda ishlatiladigan yog‘och, eski 
latta-putta va shular kabidan tayyorlangan yupqa material; qog‘oz 2 
– varaq, bet; 
3) joy nomi bilan shu joyda yashovchi kishilar ataladi: 
qishloq 1 – aholisi ko‘proq qishloq xo‘jaligi bilan 
shug‘ullanuvchi aholi punkti; qishloq 2 – qishloqda yashovchi 
kishilar (Qishloq nima deydi?). 
4) harakat ifodalovchisi bilan uning natijasi yoki unga aloqador 
bo‘lgan jarayon nomlanadi: 
to‘y 1 – yeb-ichish natijasida nafsni qondirmoq; to‘y 2 – bazm-
tomosha bilan ziyofat berib o‘tkaziladigan marosim. 
5) predmetning nomi bilan shu predmet hosilasi ataladi: 
a) til 1 – og‘iz bo‘shlig‘ida harakatlanuvchi nutq a’zosi; til 2 – 
shu nutq a’zosi harakati natijasida hosil bo‘lgan nutq; 
b) Navoiy 1 – o‘zbek mutafakkir shoiri; Navoiy 2 – Alisher 
Navoiy asari. 
Кo‘rinadiki, metonimik hosila ma’noning ayrimi sof lisoniy 
mohiyat kasb etgan bo‘lsa, ayrimi nutqiy sathdagina mavjud. 
Masalan, Navoiyni o‘qidim gapidagi Navoiy so‘zi ellipsis natijasida 
158

---

tushib qolgan asar so‘zining ma’nosini ifodalamoqda va u nutqiy 
tabiatga ega. Ammo keltirilgan dasturxon 2, to‘y 2, qog‘oz 2, 
kumush 
2-ma’nolari 
lisoniylashgan, 
sememaga 
aylangan 
metonimik ma’no.
Metonimik hosila ma’noning vujudga kelishi, asosan, lisoniy 
bog‘lanish emas, balki obyektiv borliq hodisalari orasidagi 
nolisoniy aloqadorlik bilan bog‘langan.