Baxtiyor mengliyev

H.Ne
’
matov, B.Mengliyev. Tilshunoslikning falsafiy masalalari. – 
Toshkent, 2018. 
127

---

Har ikkala guruh so‘zlari ham yasama so‘z hisoblanadi. Biroq 
birinchi guruh so‘zlari qulay, odatlanilgan, keng iste’molli bo‘lsa, 
ikkinchi guruh unchalik qulay emasligi, kam iste’molliligi, 
favquloddaligi bilan ajralib turadi.
Ko‘rinadiki, birinchi guruh ijtimoiylashganlik xossasiga ega va 
shu boisdan yuqorida aytilgan belgilar ularning barchasi uchun 
umumiy. Ikkinchi guruh birliklari esa nutqiy hodisa ekanligi, 
endigina so‘z yasash qolipidan chiqqanligi bois, odatlanilmaganlik, 
favquloddalik kasb etgan. 
Nutqiy yasama so‘zning ayrimi nutqdagina mavjud bo‘lsa, 
ba’zilari o‘zini chiqargan qolipdan uzoqlashib, bir butun holda 
lisoniy sathga “ko‘tarilib ketgan” bo‘ladi. 
So‘z yasash qolipi ham hosilasining lison va nutqqa munosabati 
jihatidan farqlanadi. Ularni unumsiz (tarixiy) va unumli 
(zamonaviy) so‘z yasash qolipi sifatida farqlash lozim. 
Mantiqiy mushohada uchun 
Ortiqcha to‘rtinchisini toping: 
1) ishla, qishla, tashla, boshla; 
2) qaroq, taroq, o‘roq, so‘roq. 
Nutqiy yasama so‘zning lisoniy sathga ko‘tarilishi bir necha 
bosqichda kechadi. Uni nutqdan lisonga siljishi, lisoniylashishi 
darajasiga ko‘ra quyidagicha tartiblash mumkin: 
1) ixtisoslashgan leksema; 
2) soddalashgan leksema; 
3) tublashgan leksema. 
 
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
SILDIROP 
Sildirop atalmish bitta qishloqda 
Uch olim zo‘r suhbat qilishar edi. 
Har biri xalqlarning kechmishini va 
Juda ko‘p tillarin bilishar edi. 
Ma’no muallimi, so‘zshunos tengsiz, 
Ming yillik tavorix boshlarida jam. 
128

---

Ularning oldida Koshg‘ariy ojiz, 
Hijolat chekadi Zamaxshariy ham. 
So‘zlarning tarixiy negizlarini 
Ochishda har biri ustasi farang. 
Bugun ham uchovi tortishmoqdalar, 
Sildirop so‘zining ustida, qarang. 
Turkiyning mo‘g‘ulcha ildizin kovlab, 
Ochg‘uvchi bittasi dalillab dedi: 
Eradan oldingi mo‘g‘uliy tilda 
Sildirop kalomi shel dir ap edi. 
Chingizxon bosqini davrida bizning 
Turkiyga bu so‘z ham kirib kelmishdir. 
Va forsiy zabonning ta’sirida xo‘p 
O‘zgarib, Sildirop shaklin olmishdir
Ikkkinchi tilshunos iqtibos bilan 
Fikrlarin isbot qilmoqqa tushdi. 
Xullas, bu olimning taxmini bilan 
Sildirop pahlaviy davriga uchdi. 
Qadimgi Eronning bir lahjasidan 
Sildirop kalomi kirib kelganmish. 
Zeroki, forsiyning o‘tmishida ham 
Sang, gir, ob so‘zlari faol bo‘lganmish. 
Yana bir farazni aytdi boshqasi, 
Mahalliy zamindan qidirib ildiz. 
Ming yillik manbadan havola olib, 
So‘ldirab so‘zidan qolgan dedi iz. 
Xullas, uch tilshunos, uch zakiy olim, 
Sildirop so‘ziga doxil bo‘lishdi. 
Taxminlar otiga minib, sho‘rlikni 
Ko‘pkari qilishdi, uloq qilishdi. 
Shu onda hassali, munkillagan chol, 
O‘tib ketayotib, bir oyoq ildi. 
129

---

Suhbati qizigan uchta olimga 
Hurmat yuzasidan tavoze qildi. 
Dedi: olimlarga hurmatim cheksiz, 
Ular payg‘ambarning merosxo‘rlari. 
Olimning har ikki dunyosi obod, 
O‘lsa, nurafshondir qabri-go‘rlari. 
Quloq og‘ir, ko‘zim nursiz bo‘lsa-da, 
So‘zlarga aylanar hali bu tilim. 
Biroq Sildiropni aytish ko‘p g‘alat, 
Bittagina menmas, aytolmas elim.
Moskopda o‘lganda Sildirop degan 
Kallelinga o‘xshash bir echki soqol. 
Nomi shu qishloqqa qo‘yildi qoldi, 
Deya nolib qo‘ydi o‘tmishdan ham chol. 
Yuz yillik tarixdan dalillar bilan, 
So‘ylardi aybdor sezganday o‘zin. 
Hijolat ham bo‘lib qo‘yar qurg‘ur chol 
Aytolmasligidan Sverdlov so‘zin.