Baxtiyor mengliyev

 
Ixtisoslashgan leksemalar. Bunday leksemalar ham aslida bir 
so‘z yasash qolipi va so‘z yasovchi vosita asosida nutqda yasalgan 
bo‘ladi. Ixtisoslashgan leksemalarning yasamaligi yaqqol ko‘rinib 
turadi, unda so‘z yasash qolipining shakliy saqlangan, biroq ma’no 
tomondan qolipdan uzilgan bo‘ladi. Boshqacha aytganda, yasama 
so‘zning ma’nosini qolipning mazmun tomoniga bog‘lash imkoni 
bo‘lmaydi. Masalan, ishchi (worker, rabochiy) leksemasi “zavod 
yoki fabrikada ishlovchi, o‘rta ma’lumotli mutaxassis” ma’nosiga 
ega. Leksema [ot + -chi] qolipidan chiqqanligi aniq ko‘rinib 
turibdi. Lekin leksemaning ma’nosi bu qolipning “otdan 
anglashilgan narsa ustida ishlovchi kishi” degan mazmuniy 
tomoniga teng emas, undan ancha tor. Buni shunday tushuntirish 
mumkin. Ishchi so‘zi nutqda hosil bo‘lgan paytda qolipning shakliy 
va mazmuniy tomoniga har jihatdan mos va uyg‘un bo‘lgan. 
Keyinchalik ma’nosi torayib, shakliy o‘xshashlik saqlangan bo‘lsa-
130

---

da, ma’noviy uzoqlashish sodir bo‘lgan. Natijada bugungi kunda 
o‘zbek tilida ikkita ishchi birligi farqlanadigan bo‘lgan: 
ishchi 
1 
– “umuman ish, jismoniy mehnat bilan 
shug‘ullanuvchi kishi”; 
ishchi 2 – “zavod va fabrikada dastgoh, apparatni 
boshqaruvchi mutaxassis”.  
Birinchi ifoda qolipning har ikki tomoniga shakl va ma’no 
jihatidan mos bo‘lganligi uchun nutqiy so‘z hisoblanadi. Ikkinchi 
ifoda esa qolipdan mazmunan uzilganligi uchun leksema 
hisoblanadi. Birinchi so‘z ikkinchi leksemaning nutqiy hosilasi 
emas. Ularni omonimlar sifatida qarash lozim.
Qolip hosilasi sifatida u qolipning chap tomoni xususiyatini 
o‘zida mujassamlashtirgan. Chunki ishchi leksemasining shakliy 
tomoni, ya’ni nomemasida qolipning ot + -chi umumiyligi zarrasi, 
ko‘rinishi voqelangan. Leksema sememasi esa “shu otdan 
anglashilgan narsa bilan shug‘ullanuvchi shaxs” mohiyati 
ko‘rinishiga emas, balki uning toraygan, ma’lum bir ixtisosni 
anglatuvchi ko‘rinishi holatiga ega bo‘lib qolgan. ishchi 
leksemasiga qiyosan olinadigan, deylik, kitobchi so‘zida so‘z 
yasash qolipining shakliy tomonidan ham, ma’noviy tomonidan 
ham uzilish kuzatilmaydi. Yoki yozuvchi leksemasi va yozuvchi 
so‘zini qiyoslaylik. Har ikkala hosila ham fe’l + uvchi = shu