«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

Tan’lap bayan jazıw

Avtor K.Qasımovanın’ «Ana tilin oqıtıw metodikası» sabaqılıg’ında ko’rsetiliwinshe, tan’lap bayan jazıw bayan tekstinin’ qaysıdur bo’limin tan’lap qayta bayanlaw bolıp esaplanadı. Ma’selen, oqılg’an tekstten tek qatnasıwshılardın’ sırtqı ko’rinisi su’wretlengen bo’limin g’ana qayta aytıp beriw, tek eki qatnasıwshının’ ushırasıw ortalıg’ın qayta bayanlaw, tek ta’biyat ko’rinisin aytıp beriw sıyaqlı bolıp esaplanadı.

Tan’lap bayan jazıw jazba bayan sıpatında da o’tkeriledi. Tan’lap bayan jazıwda tekst oqıwshının’ ko’z aldında balmaydı. Oqıwshı pu’tin tekst mazmunın jarıtıp beriwde qıynaladı. Sonın’ ushın tekst bo’limlerinin’ mazmunı tamamlang’an bir pikirde bayan etiledi.
Tan’lap bayan jazıwda to’mendegi jumıs tu’rlerin qollaw oqıwshılar ushın paydalı ha’m qızıqlı. Ko’lemi u’lken bolg’an tekst mazmunı aralastırıp beriledi – bul bolsa waqıyanı tu’siniwge ha’m ko’birek ta’sirlerdi kirgiziwge imkaniyat beredi. Usı usılda oqıwshılardın’ logikalıq xızmetlerinin’ ayırım ta’repleri rawajlandırıladı. Balalar material tan’law, onı shegaralaw, temanı qısqa bayan etiwge u’yretiledi.
Ayırım waqıtlarda tan’lap bayan jazıwda bo’limler aralıq baylanısqa erisiw lazım. Bayan jazıwdı baslawda o’z betinshe so’zlerdi almastırıw, o’zinshe do’retiwshilik qılıw oqıwshılardın’ do’retiwshilik qa’biletin o’siredi. Bul jumıslar oqıtıwshı basshılıg’ında alıp barıladı. Tan’lap bayan o’tkeriwde oqıwshılar gu’rrin’di esitedi ha’m teren’ u’yrenedi. Son’ bayanda ne haqqında toqtalıw lazımlıg’ı haqqında anıq mag’lıwmat aladı. Bayannın’ bul tu’rine «Sarı sabaq» tekstine tiyisli sabaq u’lgisi beriledi. Tekst tu’sinikli oqıladı. Oqıtıwshı oqıwshılar tekst mazmunın qay da’rejede tu’singenin anıqlaw ushın olarg’a sorawlar beredi: «Ne ushın Karima su’ysindi? Olar ne qılmaqshı edi?» sıyaqlı.
Sonnan keyin teksttin’ ekinshi bo’limi haqqında so’z baradı. Bul bo’limde oqıwshılarg’a tek Karimanın’ sırı ashılıwı haqqında jazıw kerekligi aytıladı.
Oqıtıwshı aldınnan jazıw taxtasına jazıp jawıp qoyg’an rejeni ashadı. Gu’rrin’di baslawdan aldın rejenin’ birinshi bo’limine juwap oylaw ushın azg’ana waqıt beriledi. Qısqa sa’wbetten son’ gu’rrin’di shama menen to’mendegishe baslaw usınıs etiledi: «Nasibanın’ sarı sabag’ı tamam bolg’an edi. Ol Karimadan azg’ana sabaq soradı».
Solay etip, oqıwshılar reje bo’limlerinin’ ha’r birine juwap beredi. Oqıwshılar gu’rrin’di do’retiwshilik ta’repten aytıp beriwge jaqsı tayar bolsa, mazmunın tuwrıdan-tuwrı tolıq aytıp beredi. Bul u’lgi tiykarında bir neshe ma’rte saylandı bayan o’tkeriw mu’mkin.
Ha’mme oqıwshılar bayandı qalay baslaw ha’m ne menen tamamlanıwın tu’sinip aladı. Bunın’ ushın oqıwshılar reje du’zedi, du’zilgen rejeni bir oqıwshı jazıw taxtasına jazadı. Usı waqıtta 2-3 oqıwshıdan bayandı qalay baslamaqshı ekenligin soraw lazım. Eger waqıt bolsa, tekstti qayta aytıp beriw kerek. Aytıp beriw waqtında bos o’zlestiriwshi oqıwshılardın’ bayang’a tayarlıg’ın anıqlaw lazım. Oqıtıwshı bayanlaw waqtında ayırım oqıwshılardın’ qıynalıp atırg’anın sezse, olarg’a aytıp beriw ha’m jazıw waqtında ja’rdem beredi.
Rejesi o’zgertilgen bayanda oqıwshılar qıynalmaydı. Sebebi, bayan rejesin oqıtıwshının’ o’zi waqıyanın’ izbe-izligine qarap beredi. Oqıtıwshı tekst bo’limleri arasındag’ı baylanısta tu’sindiriwi kerek bolg’an orınlar ushırawı mu’mkinligin esapqa alıwı kerek.
Ayırım waqıtlarda gu’rrin’nin’ bo’limleri arasındag’ı baylanıstın’ tabıslı shıg’ıwı ushın bir-eki taza so’z qosıw mu’mkin.
Toplamg’a kirgizilgen bayannın’ ekinshi tu’rinde u’shinshi klass oqıwshıları reje du’ziwge u’yretiledi.
Gu’rrin’ rejesin du’ziwde, da’slep, tekstti bo’limlerge bo’liw lazım. Bunda waqıyanın’ izbe-izligine, onın’ rawajlanıwına ha’m waqıyalar arasındag’ı o’z-ara baylanısqa a’hmiyet beriledi. Bunın’ ushın tekst ko’z on’ımızda bolıwı sha’rt. Gu’rrin’nin’ ha’r bir bo’limin qayta-qayta oqıw, onın’ temasın anıqlaw, tekstti bo’limlerge bo’liw, mazmunı bir-birine jaqın bolg’an bo’limlerge birdey tema qoyıw talap etiledi. Oqıtıwshı ta’repinen berilgen temanı jarıtıw ushın u’zindinin’ baslanıwı ha’m aqırın tabıw kerek.
Tekstlerdi o’z betinshe bo’limlerge bo’liwde abzats u’lken a’hmiyetke iye. Oqıwshılarg’a reje du’ziw oqıw sabaqlarında da u’yretiledi. U’shinshi, to’rtinshi klass oqıwshıları tekstti esitiw arqalı jaqsı qabıl qıladı («Ana tili» sabaqılıg’ındag’ı bayannan tısqarı), son’ waqıyalardın’ izbe-izligin anıqlaw, bo’limler ha’m olar arasındag’ı shegaralanıwdı ko’rsetiwi kerek.
Ko’binese oqıtıwshılar bayan jazdırıwda oqıwshılarg’a reje du’ziwdi jen’illestiriw maqsetinde to’mendegi usıldan paydalanadı: oqıtıwshı dawıs shıg’arıp u’zindini oqıydı, son’ toqtalıp, bul bo’limde ga’p ne haqqında ekenligin anıqlaydı ha’m oqıwshılardan og’an tema qoyıwdı soraydı. Na’wbettegi u’zindiler de usı ta’rtipte dawam etedi. Bunday usıllardan tek ayırım waqıtlarda g’ana paydalanıw mu’mkin.
Bizin’she, reje u’stinde islew ko’birek oqıwshıg’a tiyisli. Tekstti logikalıq tamamlang’an bo’limlerge bo’liwde oqıwshılardı ha’r qıylı usıllardan paydalanıwg’a u’yretip barıw kerek. Bunın’ ushın oqıwshılar ta’repinen qoyılg’an (oylap tabılg’an) temalar oqıladı ha’m dodalanadı. Dodalaw na’tiyjesinde en’ jaqsı temalar variantı tan’lap alınadı ha’m oqıtıwshı ta’repinen jazıw taxtasına jazıladı. Solay etip, bayan ushın birden-bir reje du’ziledi. Tema qoyıw za’ru’r bilimlendiriwshilik jumıs esaplanadı. Maqset – oqıwshılar tema yamasa teksttin’ tema qoyılg’an bo’limi mazmunın durıs anıqlawdan ibarat.
Su’wretli reje tiykarında bayan jazıw u’shinshi klassta da dawam etedi. Bunın’ ushın oqıtıwshı 3-klass «Ana tili» sabaqılıg’ında berilgen su’wretlerden paydalanadı.
Solay etip, u’shinshi klass oqıwshıları teksttin’ mazmunına sa’ykes tema tabıwg’a, reje du’ziwge tayarlanadı. Eger oqıwshılar bul tapsırmanı orınlap atırg’anda tekst olardın’ ko’z aldında bolsa, ja’ne de jaqsı boladı. Bul oqıwshılardın’ bayang’a tayarlanıwdag’ı ha’m reje du’ziwdegi erkinligin arttıradı.
Da’slepki waqıtlarda tema du’ziw shınıg’ıwları ja’ma’a’t ta’rtibinde u’yreniledi. Sonnan keyin reje du’ziledi.
Eger oqıwshılar aldında tekst bolmasa, analizden son’ tekst ekinshi ma’rte oqıp beriledi. Tekstti oqıwdan aldın oqıwshılardan tekst neshe bo’limnen ibarat ekenligi haqqında pikir bildiriwleri soraladı.
Oqıwshılar ushın tekstti bo’limlerge bo’liw ha’m olarg’a tema qoyıw biraz quramalı jumıs esaplanadı. Sonın’ ushın bayan jazıw sabaqlarında tekstti bo’limlerge bo’liwdi birinshi sherekten-aq baslaw kerek. Usı maqsette toplamda ja’ma’a’t bolıp islew waqtında onsha u’lken bolmag’an tekstlerdi (26-40 so’zlik) jazıw taxtasına jazıw lazım. Ana tili sabag’ında oqıwshılar da’pterine bayan tekstin yamasa onın’ qaysıdur bo’limin jazdırıp qoyıw maqsetke muwapıq.
Bunın’ ushın oqıtıwshı bayan tekstinen (oqıwshıg’a bildirmegen halda) imla boyınsha analiz, tu’sindirmeli diktant o’tkergende yamasa basqa shınıg’ıwlarda paydalanıwı za’ru’r.
Tekst jazılg’an da’pter oqıwshılar qolında qaladı. Olar na’wbettegi bayan sabag’ında da’pterdegi tekst u’stinde jumıs alıp baradı ha’m onı bo’limlerge bo’ledi.
Reje du’ziwge u’yretiwde bo’limlerge an’sat bo’linetug’ın tekstler tan’lap alınadı. Bug’an mısal qılıp «Tırısqaqbay» tekstin keltiremiz.