Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
-MAVZU: OLTOY VA XUN DAVRI
Download 466.91 Kb. Pdf ko'rish
|
|
7-MAVZU: OLTOY VA XUN DAVRI REJA:
1. Oltoy davri xaqida 2. Mangol tilining umumiyligi, hozirgi turkiy tillarning qaysi birida saqlanmoqda? 3. Ural – Oltoy tillarining genetik qarindoshligi xaqida. 4. Turkiy tillarning xronologik ramkadagi fan tomonidan aniqlanmagan eng qadimgi rivojlanish davri- bu oltoy til muomala davri edi. 5. Xunlarning antropologik tuzilishi xaqida 6.Xunlarning xayoti va yashash tarzi 7.Xunlarning madaniyati va dini 8.Xunlarning tili va yozuvi 9.Xunlarda ijtomoiy tuzum
B.YA.Vladimirsov, -shartli ravishda oltoy tili deb ataladigan yagona umumiy bobga ega.
Oltoy tili alohida holda ma’lum emas, lekin oltoy tillari mongol, turk to’ngus tillari oltoy tillari rivojlanishi prosesida paydo bo’ladi.
Shunday qilib hozirgi zamon turk , mongol, to’ngus tillarida fonetik, leksik va grammatika qirrallari saqlangan umumiy qadimgi til mavjud bo’lib deb hisoblanadi.
Ushbu guruh til gruppasi rivojlanishda oltoy davri fanda alohida ko’rsatilmagan. Hatto, tarixiy yodgorliklarda til yodgorliklarida ham bu davr xalqlari, tillari haqida aniq ma’lumot berishi mumkin bo’lgan biror narsa kelmagan. Bu davr tillari haqida va ularning qirralari haqida biz solishtirma – (qiyosiy) tarixiy metodning gipotetik qayta tiklash bilan hozirda hayot bo’lgan va yo’q bo’lib ketgan tillarni qadimiy elementlaridan bilib olamiz.
Bular ancha keyin tillarni ikki katta gruppaga deferensaniya bo’lib ketganini ko’rsatadi. Bular hozirgi zamonda: bir tomondan to’ngus-manchjur va ikkinchi tomondan turk-mongol til gruppalaridar.
Differenisiasiya belgilarining eng qadimgi va harakterli tomonlaridan biri shuki-kuzatilgan tillarda hozirgi zamon tillarida fonetik undoshlarining o’x shashligi ya’ni to’ngus bilan manchjur tillarining undoshlari mongol-turk undoshlariga o’xshashligi mos kelishidir. Ba’zi bir turk tillarida saqlanib qolgan oltoy til muomila davri boshqa tillar bilan qadimdan bog’lanishi bor. Bu tillarga yoqut, xoqas, boshqirtlar kiradi. To’ngus tilidagi (chutin) manchjur tilidagi (gusin) bilan o’x shash, mongollarda (guchin) deyiladi. (bu 30 degani) Manchjur tilidagi (x usin), mongol tilidagi (kuchin), oltoy tilida (kuch), xokaslarda (kus), yoqut tilida (kuus), boqirt tilida (kos), deiladi. Oxirgi misollarimiz shuni ko’rsatadiki, yoqut, x 34 okos, boshqirt tillari bilan, to’ngus-manchjur tillari bilan qadimdan yaratilish mobaynida genetik bog’lanish bo’lgan.
Chuvash va boshqa turk tillarida o’xshashlikni taqqoslaymiz. M, (chor) chuvash tilida «komno» (boshqa tillardagi tiz: tize: diz:dize) chuvash tilidagi (cheren) nogotp (tirnoq) dir. Ko’p xollarda turk tili bilan chuvash tili esa mongol tili bilan yaqinlashadi.
Oltoy davrida turk tillarini rivojlanishi shunday harakatlanadiki, birinchidan, mongol, turk, to’ngus-manchjur tillarida dif-si yagona umumiy tilga birlashadi, ikkinchi tomondan esa o’sha yagona tilni ikkiga bo’lishgan. 1.Turk-mongol va 2.To’ngus-manchjur tillariga bo’linadi. Bu bo’limlarni har bittasi o’zini dif-siyasi holatida o’zini fanatik, grammatik belgilariga ega bo’ladi.
Oltoy davriga to’ngus-manchjur guruhlarini o’zinigina emas,balki turk va mongol tillarining ikki mustaqil gruppaga ajratish prosessini ko’rsatadi.
Hozirgi mongol tillarida ko’rsatilishicha bir tomondan turk tillari, ikkinchi tomondan fonetik belgilari harakterlanadi mongol va turk tillaridagi differensiyalashga (rotasizm) va (lambdaizm) ni qirg’izish mumkin. Mongol tilidagi undoshlar r va l turk tilidagi undoshlar z va sh va l ni saqlanishi alohida, faqat qadimgi va hozirgi chuvash tillariga kiradi.
Ko’p xollarda fonetik o’xshashliklar t-s, ch-sh hozirgi turk tillarida yoqut, xokas, bashqird qadimgi umumiy fonetik, to’ngus-manchjur chiziqlarini saqlagan.
Mongol tili umumiyligi hozirgi turkiy tillarning birida saqlanmoqda, ya’ni chuvash tilida. Misol.
Chuvash t. r boshqa turk tillarida z varam « uzun»
uzun
varax «dolge»
uzuq ier «sled»
iz
ker «kuz»
kuz par «led»
buz tir «kanizivatp» diz
xer «kiz»
kiz xur «gusp»
kaz xuran «kotelp»
kazan cher «koleno» diz
«chertilp» siz
ser «seditp»
so’z shur « boloto» saz
ser « sto-uz» yuz
sul « yil»
yash // jas pilek «besh»
bii // bes tel «vremya» tush// tus «selp» telek «son»
xel «zima»
kish // kis 35 chul «kamenp» tash// tas
tosh shal «zub»
tish// tis alak «dverp»
eshiq// esiq gelt «slushatp» eshit// esit
Chuvash tili R. Boshqa turk tillarida z. r-z l-sh bog’lanishlari shu bilan izohlash mumkin-ki, ular nafaqat xos, balki boshqa turk tillarida ham ham uchrashi mumkin. Bu belgilar turk tilini leksikasida tarixiy sinonimlar holatida yoki boshqa so’zlar x olatida uchrashi mumkin.
Qadimgi r turk tillarini ichidagina emas, boshqa turk tillarini ichida ham z ga o’xshashdir, faqat bulargina emas yana r d va y undoshlariga ham o’x shashdir. Bu turk tillarini keyingi rivojlanishida alohida belgilari differensasiya mobaynida turk tillarini nechta alohida gurux lar tashkil qilingan. Chuvash tili boshqa turk tillarda shar -siy- ura -ayak- ayoq varan -ayan- keru -kuyyov- zyatp sar
-yay- yoy
taran -toy-
taran xuran
-kayinp kayin
Ural tillari oilasi fin-ugor va samodiy tillarini o’z ichiga oladi. Bu tillarda gaplashuvchi xalqlarning dastlabki vatani Ural tog’lari atrofi deb faraz qilinadi. Shu tufayli bu tillar Ural tillari nomi bilan uritiladi. Hozir Sibirda yashovchi xanti, mansi, ichonasanlar, Volga bo’yida yashovchi mordva, marilar, komi ASSRda yashovchi komi, udmurtlar, Boltiq bo’yida yashovchi eston, karelp finlar va Markaziy Evropadayashovchi vengerlar Ural tillari oilasiga mansub tillarda so’zlanadilar.
Oltoy tillari ham uchta katta gruppasini o’z ichiga oladi: turkiy tillar, mo’g’ul tillar, to’ngus tillari. Bu tillarda hozirda asosan Osiyo qit’asining Sibir, Mo’g’iliston SHarqiy-shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo, Volga bo’yi, YAqin SHarq, Kavkaz territoriyalarida yashovchi xalqlar gaplashadilar.
Ural va Oltoy tillari strukturasida anchagina o’xshashlik mavjud. Bular quyidagilar: 1. Bu tillar aglutinetiv tipdagi tillar bo’lib, ularda affiks va asos aniq chegaralanadi, o’zak so’z-formaga teng keladi, har bir grammatik manoni boshqa-boshqa forma yasovchi affiks ifodalaydi. 2. Bu tillarning deyarli barchasida singarmonizm u yoki bu darajada mavjud, bu fonetik hodisa Xind-Evropa, hamit –semit kabi til oilalarida uchramaydi. 3. Qarashlilik maxsus grammatik kategoriya bilan ifoda etiladi. 4. Grammatik rod kategoriyasi mavjud emas. 36 5. Bir tipli turlanish xususiyatiga ega (ya’ni ot, sifat, olmosh kabi so’zlar turkumlari hammasi bir xil turlanadi), Xind Evropa tillarida, masalan rus tilida bu so’z turkumlari turlanishda o’zaro farqlanishi bilan birgalikda, bir turkumning o’zida uch xil turlanish formalari sistemasi mavjud. 6. Xind-Evropa tillaridagi predlog funksiyasi bu tillarda ko’makchilar bajaradi. 7. Aniqlovchi bilan aniqlash o’zaro sonda moslashmaydi (bundan fin-ug’or, to’ngus-manchjurlar tillarining ayrimlari mustasno).
OLTOY DAVRI MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI: 1. Oltoy davriga xos asosiy belgilari hozirgi qaysi turkiy tillarda saqlanadi? 2. Oltoy davrining o’ziga xosliklari. 3. Oltoy tillari nechta til guruhini tashkil etdi? 4. Oltoy tillariga xos umumiy xususiyatlarni sanab bering? 5. Oltoy tillariga xos leksik xususiyatlar. 6. Bu tillarda singormanizm qaysi darajada saqlangan? 7. Oltoy tillarini tashkil etuvchiguruhlar. 8. Ural va Oltoy tillari tuzilishidagi o’xshashliklar. 9. Oltoy tillari vakillarining geografik joylashuvi. 10. Mavzu bo’yicha hulosa chiqaring.
TAYANCH ATAMALAR 1. Oltoy davri 2. Mongo’l tillari 3. To’ngus-manchjur guruhi 4. Oltoy tillari guruhlari 5. Singormanizm.
ADABIYOTLAR 1. Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. T. «O’qituvchi» 1984 y. 2. Baskakov N.A. Vvedenie v izuchenie turskixyazqkov. M.1960 g. 3. SHayxulov N.G. Vvedenie v izuchenie Altayskixyazqkov. Uchebnoe posobie po speskursu. L. 1970 g.
Hozirgi tilshunos, tarixchi va boshqa olimlar xunlarni til jihatidan to’ngus yoki mug’ul emas, balki turkiy deb ko’rsatadilar. Qadimgi Xitoy manbalarida ham 6 asr turklari xunlaring bevosita avlodi sifatida qaraladi. Biroq, Markaziy Osiyodan to Volga daryosi bo’yigacha bo’lgan territoriyadagi xunlar bir xil tilda gaplashgan deb bo’lmaydi. Xun davrida qabila va urug’larning tili bir-biridan farq qilgan. Lekin bu farq bir til oilasi ichida elementar tarzda bo’lgan. Xunlarning yozuvi bo’lganligi xaqida ayrim ma’lumotlargina mavjud, lekin bu youv aks etgan yodgorlik topilmagan. Xitoy manbalarida esa xunlarning o’z yozuvi bo’lganligi haqida shunday deyiladi: Xitoy elchisi 245-250 yillarda Kambodjaga boradi va qaytib kelgach, quyidagicha axborot beradi: «Ular yozuvi xun yozuvigaux
37 shaydi», bundan tashqari, Xitoy manbalarida xunlar soliq to’lovchilarning mol- mulkini hisobga oluvchi kitob tutganligi ham aytib o’tiladi. Ba’zi olimlar turkiy runik yozuv xun yozuvining taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan deb hisoblaydilar va buni asoslashga harakat qiladilar. Umuman, xun davlatining, madaniyatining taraqqiyot darajasi ularda yozuv bo’lishini taqozo qiladi. Bu yozuv xunlarning o’zi tomonidan ixtiro qilinganmi yoki ular boshqa x alqlarning yozuvidan foydalanganmi har holda ko’pchilik bu yozuv, agar mavjud bo’lgan bo’lsa, g’arbdan kelgan degan fikrni yoqlaydi., bu hozircha noma’lum. Xunlarda ijtimoyi tuzum. Markaziy Osiyodan Dunay buylarigacha etib borgan birinchi turk davlatini xunlar tuzgan edi. Dastlab Gobi saxrosining janubi-g’arbida paydo bo’lgan xunlar eramizdan avvalgi 12 asrda G’arbdan Sharqqa o’tadilar va bu erdagi ko’chmanchi qabilalarni bo’ysundiradilar. Eramizdan avvalgi 9 asrdan boshlab xunlarning Xitoy bilan urushi boshlanadi. Mana shu payitda Xitoy chegarasida paydo bo’lgan uzchji qabilalari ham ko’chaya boshlaydi. Bir necha asr davom etgan kurashdan keyin x unlar qabilalari cho’l zonasida gegemonlikni o’z qo’liga kiritadi. Eramizdan avvalgi 165 yilda uzchjilar va usunlar G’arbiy Tyang’-Shan hamda Ettisuvga chekinadilar. Xun davlati ayniqsa shanuy Mode (eramizdan avvalgi 209 yil) davrida ko’chayadi.
Xun davlati urug’-qabilachilik asosida vujudga kelgan edi. Urug’ saylangan oqsoqol tomonidan boshqarilar edi. Xun davlati 24 urug’ning uushmasidan tashkil topgan. Har bir urug’ining o’z oqsoqoli bo’lgan. Ana shu 24 urug’ oqsoqoli ichidan eng obro’lisi xunlarning shang’uyi (urug’, buuk) bo’lgan. Shang’uy mutloq hokim bo’lgan emas. Shang’uy avval saylangan bo’lsa, keyinroq u meros bo’lib o’ta boshlagan. Xunlar Mode davridan boshlab harbiy tartibga katta e’tibor berganlar. Xoinlik qilganlar, harbiy intizomni buzganlar o’limga mahkum qilingan. O’g’irlik qilganlarning mulki, ba’zan oilasi ham musodara qilingan. Er davlatining asosi hisoblangan va har bir oila va urug’ning o’z qishki va yozgi yaylov bo’lgan. Xunlarda ko’llar ham bo’lgan, lekin ulardan uy ishlarida foydalnilgan. Asosan, urushda asir tushganlar qulga aylantirilgan.
Xun erkaklari tug’ma jangchi bo’lgan, ya’ni urush paytida urushga yaroqlilarning hammasi ishtirok etgan. Boyishning asosiy manbai urush paytida olingan o’lja bo’lgan. Shuning uchun urush ularning xayotida muhim yashash manbai hisoblangan. Xun askarlari asosan o’q-yoy bilan qurollangan. Urushda xunlar qo’llagan asosiy taktika tasodifan, shiddat bilan hujum qilib chekinishdir. Agar dushman hujumga o’tsa, xunlar hujumni qabul qilmay, turli tomonga chekinib, yana to’planib hujumga o’tganlar. Shuning uchun ularni haydab uborish oson, engish qiyin, tor-mor keltirish mumkin emas edi.
O’sha davrda xun ayollari taraqqiy etgan davlatlarda, masalan, Xitoy, Hindiston va Eronda bo’lgani kabi kamsitilmagan aksincha, ular ijtimoyi hayotda aktiv ishtirok etganlar.
Eramizning 215 yili Xitoy bilan olib borilgan davomli urush natijasida hamda ko’chayayotgan syanpbi qabilalarining ta’sirida xunlar to’rt tarmoqqa bo’linib ketadi: 38 1. Shimoliy xunlar: bular Sibirga siljib, ug’or qabilalari bilan aralashib ketadilar 2. Uebanp ta’srida bo’lgan xunlar 3. Xunno-syanpbi aralash qabilalar 4. Xitoy xunlari: bular 5 asrga kelib to’liq xitoylashib ketadilar
Evropada gunn nomi bilan uritilgan istilochilar asli syanpbi qabilalari ta’ziyqidan qochib, Ural tog’lari atrofiga kelib qolgan va u erdagi ugor qabilalari bilan aralashib ketgan shimoliy xunlarning avlodlari edi. 150 yil davomidagi bu aralashuv xunlarning qiyofasi va psixikasini ham o’zgartirib ubordi. 350 yildan boshlab xunnlarning Evropada urishi boshlandi. Xun davri. Tarixiy manbalarda xunn, xun, gun nomalari bilan uritiladigan qabilalar haqida eng dastlabki ma’lumotlar Xitoy manbalarida va keyinroq Evropa tarix chilari asarlarida uchraydi. Bu manbalarda, ayniqsa Hitoy manbalarida aytilishicha. Xunlar Gobi sahrosining janubiy tomonida yashagan xyanpun va xunpun qabilalarining shu sahrodan o’tib, Shimoliy Xitoy, Mongoliya, Zabaykalpe territoriyasidagi aborigenlar va xitoy elementlarining aralashuvidan tashkil topgan. Bu hodisa taxminan eramizdan avalgi ikkinchi ming yillikning oxirlariga to’g’ri keladi. Xunlarning antropologik tuzilishi haqida. Ma’lumki, dunyoda uch xil inson irqi mavjudligi aniqlangan: evropoid, mongoloid va negroid. Irq insonning tashqi tuzilishi asosida belgilanadi. Bu belgilar quyidagilar: terining rangi, bo’yining past-balandligi, kalla suyagiing tuzilishi, sochining rangi, ko’rinishi, burun tuzilishi, ko’z tuzilishi, labning qalin- upqaligi, ikqilamchi jun sistemasining rivojlanish darajasi va hokazo. Arxeologik qazilmalarning ko’rsatilishicha, xunlar yashagan territoriyalarda o’sha darda evropoid va mongoloid qabilalar ham yashagan. Xitoy janubidagi Di, Sayan-Oltoy va shunga yaqin territoriyalarda yashagan dinli qabilalari evropoidlar. Manchjuriya territoriyasida yashagan dunxu, syanpbi qabilalari mongoloidlar bo’lgan. Xunlar antropologik jihatdan qadimgi barcha yirik qabilalar kabi bir xil bo’lmagan. Antropologlarnign tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, xunlarning evropoid va mongoloid elementlarining aralashuvi aks etgan. Shuning uchun ular antropologik jihatidan poleosibir tilini qiladi. Ular uzining kichikligi, bo’yining balandligi, burnining kattaligi bilan shimoliy mongoloidlardan ajralib to’rgan. Keyinroq borib, xunlar ichida shimoliy mongoloidlarga xos belgilar ham paydo bo’lgan. (Shimoliy mongoloid qabilalari, jumladan, dunxu qabilalari kallasinign kattaligi, uzining kengligi bilan farqlanganlar). Umuman, qadimgi davrda (hozirda bo’lgani kabi) bir qabila, xalq ichida turli irqqa xos elementlarni uchratish mumkin. Shunday qilib, xunlar evropoid va mongoloid irqlarning arlash tipi bo’lib, turli davrlarda ijtimoiy sababalarga ko’ra ularda dam evropoidlik, dam mongoloidlik elementlari ustunlik qilgan. Xunlarning hayoti va yashash tarzi.
39 Xunlar ko’chmanchi chorvador bo’lganlar, asosan yilqichilik, qoramolchilik, qo’ychilik bilan shug’ullanganlar. Bundan tashqari, ular tuya va eshak ham boqishgan. Har bir oila o’z podasiga ega bo’lib, yozda tog’lik yaylovlarga, qishda esa pasttekislikka ko’chib urishgan. Albatta, ko’chmanchilik sharoitida otning roli alohida ajralib to’rgan. U ham transport vositasi sifatida xizmat qilgan, ham go’sht uchun boqilgan. Xunlarning otlari, o’rta va baland bo’yli, tez chopadigan va chidamli bo’lgan. O’rmon-cho’l zonasidagi xunlar daraxtlardan urtlar va xun aravalari yasaganlar. Bu zonada ovchilik ham taraqqiy etgan. Ular, asosan, burgut ovlab, patidan yoy uqi tayyorlaganlar. Ularning ovqati asosan go’sht, sut. qimiz bo’lgan. Kiyimlar quy junidan tuqilgan yoki terilardan tayyorlangan. Terini oshlash va tayyorlashni yax shi bilganlar. Ipak va ipak kiyimlar Xitoydan keltirilgan. Dehqonchilik bilan muntazam shug’ullanmaganlar. Ba’zi xun qabilalarining o’rmon-cho’l zonasida bug’doy, tariq ekkanligi ma’lum. Lalmikor erlarga (ya’ni sug’orish shart bo’lmagan joylarga) ekin ekib, yig’ishtirib olish dehqonchilikning eng keng tarqalgan formasi bo’lgan. Arxeologik qazilmalar xunlarning metall eritish bilan, xunarmandchilik bilan shug’ullanganini ko’rsatadi. Zabaykalpe va Mongoliya territoriyasi eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikdayok bronza metallurgiyasining markazlaridan biri edi. Xunlarda, keng tarqalgan bo’lmasa ham, shahar hayoti mavjud edi. «Xun shaharlari taxminan to’rt burchak shaklida bo’lib,… xunarmandchilik mahallari, hukmdorlar saroylari hamda turar joylardan iborat edi». Xunlarda madaniyat. Tarixiy manbalarda ko’rsatilishicha, eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Zabakaykalpe va Markaziy Mongoliyada xunlarning ilk mustaqil madaniyati vujudga keladi. Bu tarixda «plitali kabr madaniyati» deb uritiladi. Bu madaniyat bronzadan yasalgan juda ko’p yodgorliklarni o’z ichiga oladi. Ularning ba’zilari bug’u tasviri bilan bezatilgan bo’lib, bular ularning juda katta mahorat egasi bo’lganligini ko’rsatadi. Eramizdan avvalgi 3 asrga kelib bronza o’rniga temir ishlatila boshlaydi. Xunarmandlar qimmatbaho toshlardan turli bezak va taqinchoqlar yasaganlar. Ayollar kiyimidagi ayrim naqsh formalari o’z nafisligi bilan ajralib turadi.
N.K.Antanovning aytishicha, xunlarga tegishli badiiy buumlar dunyoning barcha yirik muzeylarida mavjud bo’lib, tasviriy san’atning «hayvon stili» deb nomlanadigan turining ixtirochisi va tarqatuvchisi ham eramizdan avvalgi ikkinchi va birinchi ming yilliklarda Markaziy Osiyo territiriyasida yashagan qabilalar, jumladan, xunlar bo’lgan. Bu yodgorliklarda ko’p shoxli afsonaviy bug’u tasviri ko’p uchraydi, bundan tashqari, bug’uga hujum qilayotgan sher, ot qabilar ham tasvirlangan. Xunlarda din. Xunlarda ko’p xudolilik hukm so’rgan. Xunlarning hukmdori (shanpuy) har kuni chiqayotgan quyoshga, kechqurun oyga topingan. 40 Ular har yili bahorda ajdodlariga, osmonga, erga va ruxlarga qurbonlik qilganlar. Xunlarning hukmdori «osmon bilan erdan tug’ilgan, quyosh va er irodasi bilan tayinlangan» degan unvonga ega bo’lgan. Tarixchilarning fikricha, shimol xalqlarida bunday din bo’lmagan, bu din ularga g’arbdagi qo’shnilari – uechji yoki dinlilardan kirib kelgan. Osmon jismlaridan ulduzlarga ham sig’inganlar. Harbiy urishlarda ulduzlar holatiga qaralgan. Xunlar narigi dunyodagi hayotga ham ishonganlar. Shuning uchun marhumning nariga dunyoga kerak deb hisoblangan narsalar bilan qo’shib ko’mganlar. Ba’zi hollarda hukmdorlar murdasi bilan birga, ularga narigi dunyoda xizmat qilishi uchun asirlar ham qo’shib ko’milgan (ayniqsa, dovurak asirlar qadrlangan). Ajdodlar ruhiga ba’zi asirlar qurbonlik qilingan. Bular xunlarning diniga ilk xitoy shamanizmining ta’siri deb ko’rsatiladi. Umuman, ajdodlar ruhiga ishonish, ya’ni o’tmish ota-bobolarning ruhi kishilarning hayotiga aralashadi deb qarash xunlarda, keyinroq turkiy xalqlar hayotida uzoq paytgacha saqlab kelingan.
Xunlarning tili va yozuvi. Xunlarning tili haqida tarixiy manbalarda xilma-xil fikrlar bildirilgan. Chunki ularning tilida yozilgan birorta yodgorlik bizgacha etib kelmagan. Xitoy manbalarda bizgacha etib kelgan sanoqli xun so’zlari ham xitoy transkripsiyasida ifoda etilgan bo’lib fonetik jihatdan juda o’zgartirib uborilgan. Kastren, Ramstedt kabi ba’zi tilshunoslar xun tilini turkiy va mo’g’il tillari uchun umumiy bobo til bo’lgan, degan fikrni bildirdilar. A.N.Baskakov xun tili turkiy tillar taraqqiyotida umumiy bir davrni tashkil qiladi, degan fikrni, V.V.Bartolpd esa xun tili hozirgi chuvash tili, o’lik tillardan bulg’or, xazar tillari bilan birga bir gruppani tashkil qiladi, degan fikrni ilgari suradi.
XUN DAVRI MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI. 1.Xunlarning ijitmoyi hayoti haqida nimalarni bilasiz? 2.Xunlar qaysi hududda yashaganlar? 3.Xunlarning tili va yozuvi haqida qanday ma’lumotlar mavjud? 4.Xun davriga xos xususiyatlar hozirgi turkiy tillarning qaysi birida saqlanib qolgan? 5. Xun davri san’atida «Hayvon stili». 6. Xun tilining hozirgi qaysi tillarga ta’siri kuchli? 7. Xun yozuvi haqida. 8. Xunlarning keyingi tarmoqlari. 9. Shimoliy xunlar. 10. Xunlarga syanpbi qabilalarining ta’siri.
TAYANCH ATAMALAR: 1.Xun davri 2.Xunlar antropologiyasi 3.Ugor qabilalari 4.Xun yozuvi.
41 ADABIYOTLAR: 1.Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1984 yil. 2.Abduraxmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. T. 1982 y.
Download 466.91 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|