Bibliografiya shakllantirish mezonlari bilan tanishish

Nutq va adabiy me’yor Til va nutq tizimida adabiy me’yor. Kasbiy nutq. Nutq 
bayon qilish usullari. Mutaxassis nutqi. Til, nutq, me`yor, adabiy me`yor, kasbiy 
nutq, mutaxassis nutq, nutqning ilmiyligi, nutqning to‘g‘riligi, aniqligi 
Til va nutq tizimida me’yor o’ziga xos o’rniga ega. Til material sifatida nutq jarayonida 
xizmat qila boshlagan lahzalardanoq uni me’yorlashtirish jamiyat ehtiyojiga aylangan va 
me’yoriy muammolar kun tartibiga qo’yilgan. 
Jamiyat taraqqiyoti bilan baravar holda til va nutqdagi me’yoriy holatlarni o’rganish, 
tahlil qilishga ham ehtiyoj kuchayib borgan va bu muammolarni hal qilishda xalqning 
maishiy, ma’naviy-ma’rifiy turmushi, ijtimoiy-falsafiy va estetik dunyoqarashi, urf-
odatlari singari qator omillar e’tiborga olingan. Til hodisalarini, uning me’yoriy 
jihatlarini tadqiq etishda yana tilning milliy xususiyatlarini hisobga olmaslik ham aslo 
mumkin bo’lmagan. 
Demak me’yor milliylik va tarixiylik mazmunini kasb etadi, 
necha yuz
, ming yillar 
davomida shakllangan an’anaviylikka ega bo’ladi. Tildan foydalanishdagi an’anaviy 
me’yorlarning davrlar o’tishi bilan o’zgarib, yangilanib turishi ham tarixiy jarayondir. 
• 
Anglashiladiki, til me’yorini belgilash muammolarini hal qilish har bir milliy til 
madaniyatini rivojlantirishning uzviy qismiga aylanadi. Shuning uchun ham me’yor 
masalalarining nutq madaniyati doirasida o’rganilishi bejiz emas 
Afsuski, tildagi me’yoriy muammolarni, qiyinchiliklarni qisqa muddatlar ichida hal 
qilishning imkoni yo’q. Agar buning aksini aytsak, tilimizning amalda bo’lish 
qonunlariga, bugungi real ijtimoiy hayotimizga zid fikr bo’lishi mumkin edi. Bir tarixiy 
holatni eslaylik. 1989 yilda «O’zbekiston Respublikasining davlat tili haqida» qabul 
qilingan Qonunini katta quvonch bilan kutib oldik va uni amalda tatbiq etishga ishtiyoq 
bilan kirishdik. Ammo uning hamma moddalarini birdaniga va tezlikda bajarishning 
imkoni bo’lmadi. O’sha paytda qonuniy bo’lmasa-da, amaldagi ish yuritish tili rus tili 
ekanligi, bir qism o’zbek millatiga mansub kishilarning sharoit taqozosi bilan rus tilida 
savod chiqarganligi, farzandlarini ham bog’chalar va maktablarda ana shu tilda ta’lim-
tarbiya olishga jalb qilganligi ana shunday tabiiy to’siqlardan bo’lib turdi. Oqibatda 
ma’lum muddat muomala jarayonida, rasmiy ish qog’ozlarini yuritishda, turli darajadagi 
anjumanlarni o’tkazishda rus tilidan foydalanishdagi mavjud an’analar o’z kuchini saqlab 
turdi. To’g’risini aytganda, oradan o’n to’rt yildan ortiq vaqt o’tsa ham bu nuqsonlardan 
to’laligicha qutila olgan emasmiz. O’zbek tilidan foydalanishdagi qiyinchiliklarning 
ko’plari bartaraf etilganligini, til amaliyotiga oid masalalarning bosqichma-bosqich hal 
bo’lib borayotganini ham kuzatamiz. Harqalay o’tgan vaqt mobaynidagi tildan 
foydalanish jarayoni bir narsani isbotladi - til me’yoriy muammolarining ijobiy hal 
qilinishi vaqt degan hakamga ham bog’liqligi ma’lum bo’ldi. 

---

Til elementlarining ma’lum bir me’yorga keltirilishi, 
bir tomondan
, til mutaxassislari 
tomonidan boshqarib borilsa, ikkinchi tomondan, tabiiy ravishda ham yuz beradi. Ammo, 
fikrimizcha, bir narsa ma’lum - tilning amalda bo’lish holatlariga tazyiq o’tkazib 
bo’lmaydi. Lekin tegishli yo’l-yo’riqlar, ko’rsatmalar, tavsiyalar berilib borilishi zarur. 
Ammo o’zbek tili va nutqi madaniyati uchun olib borayotgan ishlarimiz talablar 
darajasida emas. Bu vazifalarni ijobiy hal qilish uchun adabiy til me’yorini belgilashning 
amaliy jihati bilan jiddiy shug’ullanishimiz kerak. Xo’sh, me’yorni belgilashning amaliy 
jihati nimadan iborat? Tadqiqotlar va kuzatishlar natijasida til elementlarida qanday 
mazmuniy va shakliy imkoniyatlar mavjudligi tahlil qilinadi, lingvistik imkoniyatlari 
ochib beriladi va ulardan nutq jarayonida foydalanish yo’llari tavsiya qilinadi. Ma’lum 
ma’noda bu ham ularning me’yorni belgilash va til birliklarining ishlatilishiga oid 
tavsiyalar berish degan gapdir. 
Shu mazmunda til mutaxassislari, ziyolilar o’zlarining to’g’ri maslahatlarini, 
tavsiyalarini 
berishlari
, bu borada jonkuyarlik qilishlari mumkin. Buning ham ijobiy jihatlari ko’p, 
albatta. Ammo hal qiluvchi gapni bu tildan foydalanuvchilar aytadi. Buning ustiga, har 
bir til elementining me’yor holiga kelgunicha ma’lum vaqt o’tishi ham lozim bo’lib 
qoladi. 
Imlo va talaffuz qoidalari asosida yozish va so’zlashni xalqimiz orasida ommalashtirish, 
bu qoidalarni lug’atlar shaklida mustahkamlash, har bir sohada, jumladan huquq sohasida 
ham tildan foydalanish me’yorlarini belgilash bugunning dolzarb vazifalaridan bo’lib 
qolmoqda. Bular orasida xalqimizning nutq madaniyatini yanada yuksaltirish masalasi 
ham muhimligicha turibdi. Chunki milliy istiqlol g’oyasi yurtdoshlarimizni ma’naviy 
yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish, yoshlarimizni esa 
erkin, yangicha fikrlashga o’rgatishni maqsad qilib qo’yar ekan, bunga til madaniyatisiz 
erishib bo’lmaydi. 
Til birliklarini me’yorlashtirish, hamma uchun umumiy va tushunarli bo’lgan bir qolipga 
keltirish umuman tilshunoslikning vazifasi sanalsa ham, u nutq madaniyati sohasining 
xizmatlarini inkor etmaydi. Binobarin, me’yor muammolari hamisha ushbu sohaning 
tadqiqot obyekti bo’lib qolaveradi. Nutq madaniyati tilda ma’lum me’yorda keltirilgan til 
birliklarining nutqda qo’llanish shart- sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan 
asoslaydi hamda bu me’yorga amal qilishni ma’lum ma’noda nazorat ham qilib boradi. 
Nutqdagi yutuq va kamchiliklar tahlil qilinib, bu kamchiliklarni tugatishning eng ma’qul 
yo’llari ko’rsatib turiladi. «Nutq madaniyati keng miqyosidagi til tarbiyasini va ommaviy 
stilistik savodlilikni, boshqacha aytganda, so’zlovchi va yozuvchi omma orasida til 
haqidagi fanning hozirgi zamon yutuqlarini tatbiq etishni o’z oldiga vazifa qilib 
qo’yadi»
5
. 
Til elementlarining me’yorlashishidek uzluksiz jarayonda eskilik bilan yangilik o’rtasida 
kurash hamisha davom etadi. Tilda yashab turgan so’z va iboralar ularning o’rniga 
kelayotgan yangilariga osonlikcha o’rnini bo’shatib bermaydi. Ma’lum muddat ular teng 
darajada, parallel yashab turishi va vaqtlar o’tishi bilangina o’rnini bo’shatib berishi 
mumkin. 
Xuddi mana shu eskilik bilan yangilik o’rtasidagi kurash va bu kurashda tildagi me’yoriy 
ko’rinishlarning tanlana borishi jarayonida adabiy til shakllanib boradi. O’zbek milliy 

---

adabiy tili garchi umumxalq tilidan o’sib chiqqan bo’lsa ham, unda mavjud bo’lgan 
dialektlar va shevalardan, jargonlardan, oddiy so’zlashuv tilidan, umuman xalq tilidan 
ba’zi jihatlari bilan farq qiladi. Chunki umumxalq tili o’zbek tilida uchraydigan barcha 
elementlarni o’z ichiga oladi va ishlanmagan shaklda bo’ladi. Adabiy til esa undan 
o’zbek millati uchun tushunarli bo’lgan va foydalanishda qulay deb topilgan variantlarini 
tanlab oladi hamda ularni millat vakillari uchun me’yor sifatida tavsiya etadi. 
Garchi umumxalq tilining hamma ko’rinishlarida, barcha til jamoalarida o’ziga xos 
tarzda amal qiladigan me’yorlar mavjud bo’lsa ham kodifikasiyalashtirilgan, ya’ni 
ma’lum qoidalarga kiritilgan me’yorlar faqat adabiy tilga xos xususiyatdir. «Faqat 
adabiy 
tildagina
, - deydi V.A. Iskovich, - qanday gapirish va qanday gapirmaslik; me’yoriy 
grammatikalarda, lug’atlarda, ma’lumotnomalarda qayd etilgan; maktablarda 
o’rganiladigan qoida va ko’rsatmalar amal qiladi»
6
. Shuning uchun ham adabiy tilning 
umumxalq tilidan farq qiluvchi tomoni unda yagona me’yorning qat’iy amal qilishi 
hisoblanadi. 
Tilning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi xalq hisoblansa ham, uning taraqqiyotida 
olimlarimizning, shoir va yozuvchilarimizning, davlat va jamoat arboblarining, 
huquqshunoslarimizning, pedagoglar va matbuot xodimlarining, kino, teatr san’ati 
ustalari va nashriyot xodimlarining hamda jurnalistlarning xizmatlarini qayd qilish lozim. 
Ayniqsa mustaqillik davrida tilshunos olimlarimiz, shoir-yozuvchilarimiz va 
jurnalistlarimizning xizmatlari katta bo’ldi. Ularning samarali mehnatlari tufayli 
tilshunoslikning ko’pgina yo’nalishlari bo’yicha qat’iy me’yorlar belgilandi, ona tilimiz 
rivojiga oid yangi qoidalar va qarorlar inobatga olingan holda til birliklarining yozuv va 
muomala jarayonidagi namunaviy variantlari tavsiya etildi, til tizimidagi ko’pgina 
munozarali masalalar o’zining nazariy asosiga qo’yildi. 
Til birliklarining adabiy shaklda me’yorlashuvida badiiy adabiyotning o’rni ham alohida. 
Badiiy ijod jarayonida shoir va yozuvchilar o’z fikr va hissiyotlarini boshqa ijodkorlardan 
farq qiladigan, favqulodda original ifodalarda berishga intiladilar. Bu yo’lda ular yangi 
so’z va iboralar yaratadilar. Yaratilgan birliklar o’sha matnning o’zida qolib ketaverishi, 
ommalashmasligi, adabiy tildan o’rin 
olmasligi
, bir so’z bilan aytganda, tilda 
me’yorlashmasligi mumkin. Ularning me’yorlashishini sharoit, vaqt va ommaning qabul 
qilishi kabi omillar belgilaydi. 
Ammo bir narsa ravshanki, bu birliklar o’zi qo’llangan matnda badiiyat uchun, obrazli 
tasvir va ifoda uchun xizmat qiladi. Shunday ekan ularni bir uslub doirasida me’yoriy deb 
hisoblashga asosimiz bo’ladi. Adabiy asarlardan namunalar keltiramiz: Shovillaydi tun